Turizmin Bilim Dalı Olarak Geliştirilmesi

Glücksmann, 1935 yılında enstitünün kapanmasına rağmen Genel Turizm Bilgisi (Allgemeine Fremdenverkehrskunde) adlı kitabını yayımlamıştır. Bu kitap, Bormann tarafından 1931 yılında yayımlanan Turizm Dersi (Lehre vom Fremdenverkehr) adlı çalışmayla birlikte, alanda başyapıt olarak anılmaktadır (Sölter 2009).

1934 yılında Berlin’de kapatılan enstitünün yerine Viyana Dünya Ticaret Yüksekokulu (Hochschule für Welthandel) bünyesinde Turizm Araştırmaları Enstitüsü (Istitut für Fremdenverkehrsforschung) adlı bir birim oluşturuldu. Burada 1940 yılında İmparatorluk Turizm Yüksekokulu (Reichshochschulkurs für den Fremdenverkehr) adıyla ayrı bir birim kuruldu. Buradaki eğitim öğretim ve araştırma çalışmalarına Üniversite Turizm Bölümü (Universitätslehrgang für Fremdenverkehr bzw. Tourismus) adıyla devam edilmektedir.

1939 yılında Almanya’da Frankfurt am Main kentinde Hermann Esser Turizm Araştırma Kurumu (Herrmann-Esser-Forschungsgemeinschaft für den Fremdenverkehr) kurulmuştur. Bununla birlikte Almanya’da akademik turizm araştırmaları çalışmalarını başlatan Glücksmann tarafından yerleştirilmeye çalışılan akademik yaklaşıma itibar edilmeyip, daha çok Alman turizminin geliştirilmesi ve desteklenmesine yönelik alan çalışmaları yapılmıştır.

1942 yılında Heidelberg Üniversitesi Kamu Yönetimi ve İktisadi Bilimler Fakültesi (Staats- und Wirtschaftswissenschaftliche Fakultät) bünyesinde Turizm İşletmeciliği Enstitüsü (Institut für Betriebswirtschaft des Fremdenverkehrs) kurulmuştur[4]. Bu girişim bile o dönemde yapılan turizm araştırmalarının bilimdalı olarak yerleştirilmesi konusundaki çalışmaları ileri götürememiştir. 1950 yılında kurulan Alman Turizm İşletmeciliği Enstitüsü (Deutsche Wirtschaftswissenschaftliche Institut für Fremdenverkehr) kuruluşundan kısa bir süre sonra, akademik çalışmalar yapmak yerine sektöre yönelik çalışmalara kaymıştır.

Burada Poser tarafından yayımlanan Yüksek Dağlardaki Turizm Üzerine Coğrafi Araştırmalar (Geographische Studien über den Fremdenverkehr im Riesengebirge) adlı çalışma dikkati çeker. Bu çalışmada ortaya koyulan turizm coğrafyası araştırma ilkeleri 60’lı yıllara kadar geçerliliğini korumuştur.

İsviçre

Turizm alanında yapılan çalışmaların bağımsız bir bilim dalı olarak kabul edilmesi konusunda önemli çalışmalar gerçekleştiren Walter Hunziker ile Kurt Krapf aşağıdaki turizm tanımını yapmışlardır (Opaschowski 1989):

Turizm, insan ilişkileri ile bir yerde mukim olmayan kişilerin geçici ikametiyle oluşan ilişkilerin yansımasıyla ortaya çıkan bir kavramdır; bu ilişkiler sırasındaki konaklamanın sürekli, ilişkilerin de ticari olmaması gerekir[5].

St. Gallen kentinde bulunan Ticaret Yüksekokulu (Handelshochschule St. Gallen) bünyesinde 1941 yılında turizm diploma programı (Seminar für Fremdenverkehr) açılmış; program sorumlusu olarak da Walter Hunziker tayin edilmiştir. Aynı yıl, Bern’de St. Gallen’den önce Kurt Krapf başkanlığında Turizm Araştırma Enstitüsü (Forschungsinstitut für Fremdenverkehr) adlı bir kurum oluşturulmuştur. 1941 yılında İsviçre Turizmi Geliştirme Merkezi (Schweizer Zentrale für Verkehrsförderung) tarafından turizm meslek eğitimi verilmeye başlanmıştır. Turizm, her iki kurumda da işletme bilim dalı ile ilişkilendirilerek eğitim ve araştırma konusu yapılmıştır.

Walter Hunziker ile Kaspar Krapf, Glücksmann tarafından Almanya’da başlatılan araştırma yöntemlerine sahip çıkarak, akademik turizm araştırmalarını onun bıraktığı yerden ileri götürmeye çalışmışlardır (Hunziker/Krapf 1942, 28). 1942 yılında yayımladıkları Genel Turizm Bilgisinin Esasları (Grundriss der allgemeinen Fremdenverkehrslehre) adında, bugün bile başyapıt olarak kabul edilen kitabı yayımlamışlardır. Her iki uzman da turizm ekonomisi ağırlıklı araştırmalarını kültür bilimi alanında uygulamışlardır. Hunziker (1972), sistem yaklaşımını benimseyerek Bilimsel Turizm Bilgisi (wissenschaftliche Fremdenverkehrslehre) adıyla bir alan oluşturmaya çalışmıştır.

Oluşturulan bu alan Maximilian Carl Emil Weber (1864-1920) ve özellikle Werner Sombart’ın sosyolojik tabanlı görüşlerine dayandırılmaktadır. St. Gallen’deki enstitü, Bern’deki enstitüye göre eğitim öğretime daha fazla ağırlık vermiştir. İsviçre’de özellikle Hunziker tarafından yürütülen çalışmalar “Turizm İşletmeciliği” alanına önemli katkı sağlamıştır (Spode 1998). Walter Hunziker ve Kurt Krapf’ın öncülüğü ile 1951 yılında Roma’da kuruluş toplantısı yapılan AIEST (International Association of Scientific Experts in Tourism) de İsviçrelilerin alana yaptığı bir başka önemli bir katkıdır (www.aiest.org).

Avusturya

1939 yılında kurulan Viyana Turizm Araştırmaları Enstitüsü (Wiener Institut für Fremdenverkehrsforschung) çalışmalarını İsviçre’deki sistem yaklaşımı kapsamında sürdürmüştür. 1951 yılından itibaren bu kurumda çalışmaya başlayan Paul Bernecker, Modern Turizm (Der moderner Fremdenverkehr (1955)), Ekonominin Verimlilik Sistemi İçinde Turizmin Yeri (Die Stellung des Fremdenverkehrs im Leistungssystem der Wirtschaft (1956)) ve Turizmin Esasları Bilgisi (Grundlagenlehre des Fremdenverkehrs) adlı eserleri ile öne çıkmıştır.

Turizmin işletmecilik bilim dalı içinde yer edinmesi, Bernecker tarafından gerçekleştirilen çalışmalarla sağlanmıştır. Walter Hunziker (St. Gallen) ve Kurt Krapf (Bern), Paul Bernecker (Viyana) ile birlikte Almanca konuşulan coğrafyada akademik turizm araştırmalarının kurucusu sayılmaktadır.

Bernecker, aynı zamanda Turizm Bilimi Derneği (Gesellschaft für Fremdenverkehrswissenschaft) adlı derneği kurmuştur. Viyana’daki Turizm Araştırmaları Enstitüsü, Turizm Araştırma Çalışmaları (Beiträge zur Fremdenverkehrsforschung) adlı dergiyi yayımlamaya başlamıştır. Bu enstitü de Almanca konuşulan coğrafyada akademik turizm araştırmaları yapan ilk araştırma kurumu olarak kabul edilmektedir. Avusturyalıların alana yaptığı bir diğer katkı da sektörde çalışanların, kuramsal ve ugulamalı eğitim sürecine bağlı olarak genel lise mezunları gibi yükseköğrenim görebilmeleri için gerekli sistematik yapının düzenlemesidir (Sölter 2009).

1950-1970 Arasında Yapılan Çalışmalar

Akademik turizm çalışmalarında, kitle turizminin gelişmesindeki hıza paralel bir gelişme yaşanmamıştır. İkinci Dünya Savaşından sonra yapılan çalışmalar, daha çok sektörün ekonomik sorunlarının ortadan kaldırılması ve geliştirilmesi üzerinde yoğunlaşmıştır. Turizm coğrafyası alanı ise üzerinde fazla durulmayan ikincil bir turizm araştırma alanı olmuştur. Gerçekleştirilen araştırmalar daha çok görgül, istatistiksel çözümlemeye dayalı çalışmalar şeklindedir.

1958 yılında, Demokratik Almanya’nın Dresden kentinde bulunan Friedrich List Yüksekokulu’nda (Friedrich-List-Hochschule) turizm konusu ilk defa bitirme tezi olarak ele alınmıştır. 1 Eylül 1964 yılında ise turizm ekonomisi (Ökonomik des Fremdenverkehrs) bilimdalı kurulmuştur. 1967 yılında ise turizm alanıyla ilgilenen farklı disiplinlerde çalışan uzmanların oluşturduğu turizm eğitimi komisyonu oluşturulmuştur. Aynı yıllarda Leipzig Ticaret Yüksekokulu (Handelshochschule) da Lokanta ve Otelcilik (Gaststätten- und Hotelwesen) alanında eğitim veriyordu. 1969 yılında Jänecke kardeşlerin yayımladığı Turizmin Bilimsel Görünümü (Wissenschaftliche Aspekte des Fremdenverkehrs) adlı kitap önemli bir kaynak olarak çıkmıştır.

1960 yılında Knebel Modern Turizmdeki Sosyolojik Yapı Değişiklikleri (Soziologische Strukturwandlungen im modernen Tourismus) adlı çalışması ile turizm sosyolojisi (Tourismus-Soziologie) alanını oluşturmaya çalışmıştır. 1966 yılında da Leugger tarafından Turizm Sosyolojisi adlı bir çalışma yayımlanmıştır. 1961 yılında Starnberg Çevresi Turizm Araştırmacıları Derneği (Starnberger-Studienkreis für Tourismus) kuruluşu, üniversite dışında yapılan çalışmalara örnek gösterilmektedir.

Turizm bilim dalının gerçek anlamda kurulması, psikolojik ve sosyolojik temelli disiplinler arasında işbirliği yapılması amacıyla Turizm Araştırmacıları Birliği’nin (Studienkreises für Tourismus) kurulmasıyla gerçekleşmiştir. Buna rağmen, turizm araştırmalarının ayrı bir bilimsel bir dal olarak kabul edilmesi için zamana gereksinim duyulmaktadır. 1968 yılında Ruppert ve Maier Boş Zaman Davranışının Coğrafyası (Geographie des Freizeitverhaltens) diye tanımladıkları çalışmalarını tanıtmışlardır (Sölter 2009).

1970’li yılların başında Gustav Zedek tarafından Turizm: Turizm Politikasının Esasları ve Araçları (Fremdenverkehr: Grundlagen und Instrumentarium der Fremdenverkehrspolitik) adlı bir kitap yayımlanmıştır (Zedek 1970). Zedek, bu çalışmasında Walter Hunziker ile Kurt Krapf tarafından Claude Kaspar’ın tanımından yola çıkarak yaptıkları turizm tanımını yeni bir bakış açısıyla geliştirmiş ve turizmi,

boş zamanı değerlendirme, boş zamanı koruma veya yeniden boş zaman yaratma isteğiyle, insanlar arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi ve korunmasına yönelik olarak konaklama yerleri arasında süreklilik arz etmeyen, ticari amaç gütmeyen gezginlerin gezi ve yolculuk isteğiyle oluşturduğu duygusal ilişkilerin ve bu ilişkilerin yansımalarının iktisadi, sosyal yansıması[6].

şeklinde tanımlamıştır (Spatt 1974). Zedek’in bu tanımda turizmi olgusunun kapsamını mümkün olduğunca geliştirmeye çalıştığı gözlenmektedir. Kavramın yapılan tanımlarla her geçen süre içinde daha karmaşık bir hal alması ve aslında daha anlaşılabilir bir tanıma gereksinim duyulması nedeniyle AIEST (International Association of Scientific Experts in Tourism) tarafından yeniden tanımlanmıştır. 1951 yılında yapılan bu tanım, daha önce Walter Hunziker ile Kurt Krapf tarafından yapılan tanıma sadece seyahat ifadesinin ilave edilmesiyle benimsemiştir[7].

Turizm, insan ilişkileri ve bir yerde mukim olmayan insanların yaptığı seyahat ve sürekli ikamete dönüşmeyen konaklama yoluyla kurduğu ticari olmayan ilişkilerin oluşturduğu faaliyetlerin örüntüsüdür.

AIEST’in tanımının, ticari amacın ne olduğunun açık olmaması; yazlıklar ile ikinci konutlar konusundaki belirsizlikleri içermesi, sürekli yerleşik olmama durumunun da insanların sürekli hareket halinde olmaları nedeniyle geçerliliğini yitirdiği gibi gerekçelerle eleştirilmektedir (Schadlbauer 1973).

Dünya Turizm Örgütü (WTO) ise aşağıdaki tanımı benimsemiştir [8](Sölter 2009a):

Kişilerin yaşadığı olağan çevrenin dışına yaptığı geziler ve buradaki boş zaman, ticaret veya belli başlı amaçlar doğrultusunda kesintisiz olarak gerçekleştirdiği bir yılı aşmayan etkinliklerdir.

1990 yılların başlarına dayanan bu tanım Almanca alanyazında tam anlamıyla yerleşmemiştir. Akademisyenler arasında da turizmin kendi başına bağımsız bir bilim dalı olup olmadığı konusundaki tartışmalar da süregelmektedir (Weber, Wegg, Jörg 2002, 121). Tartışmalarda çok bileşenli turizm bilimi ya da turizm sosyolojisi, turizm tarihi, turizm coğrafyası veya turizm ekonomisi bilimi gibi ayrı bilim dallarından mı söz edilmesi gerektiği konusunda görüş birliği bulunmamaktadır.

Alana Katkıda Bulunan Önemli Turizm Akademisyenleri ve Görüşleri

Turizm olgusunu ele alan akademik çalışmaların ayrı bir bilim dalı olarak kabul edilebilmesi için, bir dizi akademisyen önemli çalışmalarda bulunmuştur. Bunların arasından, Walter Hunziker, Claude Kaspar, Jost Krippendorf, Horst Opaschowski öne çıkan isimler olmuştur.

Walter Hunziker (1972, 16) yılında turizm bilimini aşağıdaki şekilde tanımlamıştır:

• turizm olgusunun anlaşılmasına katkıda bulunur;
• turizm ile ilgili değişik alanlarda kullanılan kavramların anlaşılmasına ve öğrenilmesine yardımcı olur;
• sadece kuramsal değil; turizm eğitiminin doğasında bulunan sektörel uygulama turizm bilgisinin oluşmasını sağlar,
• sektörde yaşanan sorunların tanımlanmasına, iktisadi olarak çözülmesine veya işletmecilik boyutuyla hafifletilmesine katkı sağlar.

1970’li yılların ortasından itibaren İsviçreli Profesör Claude Kaspar çalışmalarıyla oldukça etkili olmuştur. Turizm Bilgisinin Esasları (Die Fremdenverkehrslehre im Grundriß ) adlı çalışmasında sistem yaklaşımını turizm alanına uyarlamış ve turizmi çok boyutlu açık bir sistem olarak tanımlamıştır. Bugün AIEST tarafından kabul edilen ve Hunziker/Krapf tarafından geliştirilen turizm tanımını Kaspar yapmıştır.

Yaptığı tanımda, sistem yaklaşımı üzerinde durması WTO tarafından da benimsenen standart turizm tanımının oluşmasını sağlamış; diğer tanımlardan farklı olarak, iş gezilerini de turistik gezi kapsamında değerlendirmiştir. Kaspar’ın önemli açılımlarından biri de, turizm sektörüne yönetim bilgisi ile ilgili bir bakış açısı kazandırması olmuştur. Turizm işletmelerinin yönetimi (Unternehmensführung im Fremdenverkehr) konusunda Beat Kunz ile birlikte yazdıkları kitapta ortaya koyulan görüşler, bugün de geçerliğini korumaktadır (Kaspar 1995).

Alanın öncülerinden bir diğeri de İsviçreli turizm araştırmacısı Profesör Jost Krippendorf gösterilmektedir. Krippendorf, geniş kapsamlı bir pazarlama yaklaşımı ile açıklamaya çalışmıştır. Almanca yayınlarında turizm pazarlamasının ilkelerini (Grundlagen des Marketings im Fremdenverkehr) belirlemeyi amaçlamıştır. Krippendorf, geniş kapsamlı bir pazarlama yaklaşımı benimsemiş ve Grundlagen des Marketings im Fremdenverkehr başlıklı Almanca akademik araştırmayı yayımlamıştır. Akademik eğitim olarak iktisatçı olmasına karşın, araştırmalarını üç noktada yoğunlaştırmıştır. Bern’de çalıştığı turizm araştırmaları enstitüsünde, Krippendorf kuramı olarak değerlendirilen bu yaklaşım şu noktalardan oluşturulmuştur:

• Turizm araştırmaları asıl olarak iktisadi kuramlara dayandırılmakla birlikte, disiplinlerarası bütüncül bir yaklaşımla yapılmalıdır.
• Araştırmalar, gelecekte ortaya çıkması muhtemel sorunları öngörerek, eğitim, araştırma ve uygulamaya yönelik çalışma ve danışmanlık hizmetleriyle geleceğe odaklanmalıdır.
• Araştırma ile elde edilen bilginin sürdürülebilir kalkınma için uygulamaya dönüştürülmesine çalışılmalıdır.

Krippendorf, yetmişli yıllarda yaptığı Die Lanschaftsfresser başlıklı çalışma ile akademisyenler arasında heyecan yaratmıştır. Çünkü turistik gelişmenin yol açtığı çevresel aşınmaya dikkat çekerek, daha dikkatli ve çevresel değişkenlere uyumlu turizm olanaklarını göstermiştir.

1986 yılında ise Freizeit und Tourismus (Turizm ve Boşzaman) adlı ortak çalışması yayımlanmıştır. Turizm eleştirmeni olarak da öncüler arasında kabul edilmektedir.

Almanca alanyazında Tourismus- und “Freizeitpapst” olarak anılan Profesör Horst Opaschowski, turizm biliminin geliştirilmesi için çaba göstermiştir. Die sozialen Folgen der Tourismusentwicklung (Turizmin Gelişmesinin Sosyal Sonuçları) başlıklı doktora tezinden sonra, Siegen şehrinde Institut für Freizeitforschung (Boşzaman Araştırma Enstitüsü)’nü kurmuştur.

1972 yılında, Federal Hükümet için boşzaman olgusu üzerine bir rapor hazırlamış; 1975 yılında Hamburg Üniversitesi tarafından Freizeit- und Tourismuswissenschaft alanında yaşadığı dönemin en genç profesörü olarak atanmıştır. 1979 yılından itibaren ise das B.A.T-Freizeit-Forschungsinstitut (BAT Boşzaman Araştırma Enstitüsü) adlı kurumu yönetmeye başlamıştır (bkz.: www.bat.de).

Bu enstitü, Almanya Turizm Analizi (Deutsche Tourismusanalyse) adlı bir araştırmayı gerçekleştirmiş ve yayımlamıştır. Opaschowski’nin ilk ders kitabı 1989 yılında yayımlanmıştır. Diğer turizm ders kitaplarından farklı olarak turizm psikolojisi (Tourismuspsychologie), turizm öngörüleri (Tourismusprognosen), turizm kuramı (Tourismustheorie) konularına da yer vermiştir.

Opaschowski’ye göre turizm bilimi için temel disiplin alanları turizm ekonomisi, turizm tarihi, turizm psikolojisi ve turizm politikasi / turizm etiği şeklinde öne çıkmaktadır (Opaschowski 1989).

ÜNİVERSİTE DÜZEYİNDE VERİLEN TURİZM EĞİMİ

Trier Üniversitesi (www.uni-trier.de) 1979 yılında Turizm Coğrafyası (Fremdenverkehrsgeographie) eğitimi vermek üzere uygulamalı coğrafya kürsüsünü kurmuştur. Turizm coğrafyası alanında çalışmalarıyla tanınan Christoph Becker de başına getirilmiştir. Burada akademik turizm araştırmaları adıyla, 60 cildi aşkın “Materialien zur Fremdenverkehrsgeographie” dergisi yayımlanmıştır.

Aynı şekilde, “Trierer Tourismus Bibliographien” adıyla sürdürülen bibliografya çalışmaları da turizm araştırmalarına önemli katkı sağlamıştır. Enstitüde sadece turizm coğrafyası ile ilgili çalışmalar değil, turizm yönetimi (Tourismusmanagement), turizm eğitimi (Tourismuspädagogik), turizm tarihi (Geschichte des Tourismus), turizm pazarlaması (Tourismusmarketing) alanlarında da çalışmalar yürütülmüştür. Bibliografya oluşturmaktan ziyade, alanyazınla ilgili bilgi vermeye yönelik olarak yapılan bu çalışmalar, disiplinlerarası bir alanyazının oluşmasına neden olmuştur.

“Tourismus und nachhaltige Entwicklung” (Turizm ve Sürdürülebilir Gelişme) adıyla bir kitabı da yayımlayan Prof. Becker, turizm bilim dalının oluşturulması tartışmalarına da katılmış; Turizm ve Boşzaman Coğrafyası Çalışma Grubu 24. Sempozyumu (24. Tagung des Arbeitskreises Freizeit- und Fremdenverkehrsgeographie) kapsamında, “Probleme der deutschen Tourismuswissenschaft” (Alman Turizmbiliminin Sorunları) başlıklı bir bildiri sunmuştur.

Berlin’de disiplinlerüstü bir alan olarak kurulan Willy Scharnow Institut für Tourismus (www.fu-tourismus.de) çalışmaları ile öncü bir rol üstlenmiştir. Enstitü bünyesinde Prof. Dr. Hasso Spode tarafından yönetilen ciddi bir turizm tarihi arşivi bulunmaktadır (Historisches Archiv zum Tourismus (HAT)). Burada bir yıl süren ve yardımcı dal olarak verilen turizm eğitimini bitirenlere sertifika veriliyordu. Verilen dersler arasında işletmecilik – turizm işletmeciliği (Wirtschafswissenschaften – Tourismusmanagement), coğrafya alanında turizm planlaması (Geowissenschaften Tourismusplanung) ve tarih alanında bilimsel tur rehberliği (Geschichtswissenschaften – wissenschaftliche Reiseleitung) bulunmaktaydı.

Bu eğitim programı 2004-2005 öğretim yılında bilim uzmanlığı (Masterstudiengang) eğitim programına dönüştürülerek, mezunlara turizm yönetimi bilim uzmanlığı (Master in Tourism Management) derecesi verilmeye başlanmıştır. Enstitüde şu konulardaki turizm araştırmalarına ağırlık verilmektedir:

• Berlin ve Brandenburg çevresinde yaşayanların boş zaman (Türkçe alanyazında serbest zaman terimi de kullanılmaktadır) davranışlarına ilişkin görgül araştırmalar yapmak;
• turistik örgütlerin stratejik pazar planlamasıyla ilgili çalışmalar yapmak;
• turizmle ilgili meslek eğitimi ve hizmetiçi eğitimi programları uygulamak;
• turizm tarihi araştırmaları yapmak.

Turizm araştırmalarının amacı, birbirinden bağımsız olarak gerçekleştirilen işletmecilik, turizm yönetimi, coğrafya, bölgesel planlama ve kültür bilimleri gibi alanlarındaki çalışmaları (Betriebswirtschaftslehre, Tourismusmanagement, Geographie, regionale Tourismusplanung und Kulturwissenschaften) birbiriyle bağdaştırmaktır. Bu çalışmalarla oluştulan arşiv, Almanya’daki lisansüstü programlarda öğrenim gören pek çok öğrenci ve araştırmacıların yanı sıra, medya mesupları ve tarih araştırmacıları için en büyük başvuru arşivi durumuna gelmiştir.