Rusların Kazan ve As-Tarhan’ı İşgal Etmeleri

Gözüken odur ki, başlangıçta Moskof Çarı, ağır ağır emin adımlarla şarka, Türk İllerine doğru yürüyerek, Kazan Hanlığı’na artsız arkasız darbeler indirirken, Kanuni Sultan Süleyman  bu Rus yayılmasına ve genişlemesine karşı ciddi bir siyâsi adım atamamıştı. Bununda sebebi diğer iç ve dış gaileler olsa gerek, diye düşünebiliriz.

Kanuni Sultan Süleyman  nihayet onbir yıl aradan sonra 1563’de bu konu ile ilgilenebildi. Meşhur Türk hükümdarı, Avrupa seferlerinden Kuzey Türk Yurdu ile meşgul olmak ve bu maksatla Astarhan’ı zapt etmek için oralara ordu sevk etmek istiyordu. Bu meseleyi çözebilmek için erzak ve atlar hazırlanmasını istemiş, kendisi de yeniçeriler göndereceğini belirtmiş ise de Kırım Hanı Devlet Giray, bu teşebbüsün son derece ağır ve zahmetli ve hasaratlı olmakla beraber faydasız olacağını söyleyerek, Osmanlı padişahını bu işten vazgeçirdi. Bu diplomatik başarısının sonucunu da Çar IV. İvan’a bildirdi.

Bu sırada Kazan Devleti’nin içeriden çökmüşlüğü, birbirine zıt aristokrasi, partiler arası mücadeleler, moskof taraftarı hainler de, Rus işgaline âdetâ yardımcı oluyorlardı. Bu durum ise Kazan Hanlığı’nın acı sonunu hazırlayacaktı.

Tarihçilerimizden İsmail Hami Dânişmend ise, Kazan  Hanlığı’nın yıkılış sebebinin Timur olduğunu söylemektedir. Ona göre Kazan ve daha sonra Astarhan’ın Ruslar tarafından işgalinde en büyük tarihi sorumluluk Timurlenk’e aittir. Çünkü zamanla Rusya’ya hakim olan Altınordu Devleti’ne birtakım hissî sebeplerle 1391 ve 1395 tarihlerinde indirdiği iki darbe ile bu iki hanlığın inkırazına Timurlenk sebep olmuştu. Harezim’den Kırım’a kadar uzanan sahalardaki Türk ve Moğol kabileleri, kırmak ve kaçırmak suretiyle de Müslüman nüfusu bakımından buraların boşalmasına, dolayısıyla müstakbel mukavemet imkanlarının kırılmasına sebebiyet vermiş, bu  vaziyet itibariyle Rusya’nın tekâmülünde en mühim rolü Timur oynamış, ondan sonra III. ve IV. Ivan’lar da onun hazırladığı zeminden istifâde ederek Rusya İmparatorluğunu vücuda getirmişlerdi,  demektedir.

Rus saldırıları sonucu xvı. asrın ortalarında memleketin dağlık kısmı olan İdil(Volga) nehrinin sağ tarafında olan bölgeler Moskofların nüfuz bölgesi haline gelmişti. Böylece Rusların başkent Kazan’ı alma umutları artmış oluyordu. Kazan’ı almak ise bütün Kazan Hanlığını almak demekti. IV. İvan 1550’de Kazan şehrini almak amacı ile büyük bir ordu ile Kazan’ı kuşatmış, ancak başarılı olamayıp geri çekilmek zorunda kalmıştı.

Kazanlıların bu zaferi üzerine, Mehmed Şerifî adlı Kazan’da yaşayan Şerifî mahlaslı bir şair 1550’de doğu türkçesi ile “Zafernâme-i Vilâyet-i Gazan” ünvanlı mükemmel eserini Kanuni Sultan Süleyman ‘a göndermişti. Şair bu raporunda Kazan’ı doğrudan doğruya Osmanlı vilayeti olarak zikretmekteydi. Şüphesiz Şerifî bu hareketi ve “Sâhib-i Devletleri” tâbiriyle bahsettiği Osmanlı Sultanının bu olaylara “nazar-ı dikkati”ni çekmeye çalışıyordu. Şair Şerifî bu zaferi kesin bir zafer sanıyordu. Ne yazık ki, Kazan’daki iç çekişmelerinde etkisiyle 1552’de IV. İvan Kazan şehrini tekrar işgal etmişti.

Kazan Devleti’nin tarihe karışması gerek Rus, gerekse Türk tarhinin en önemli dönüm noktalarından biridir. Zira, Kazan Hanlığı topraklarının Rusya’ya ilhâkı, Ruslara İdil nehrine engelsiz bir geçit sağladığı gibi, Osmanlılarla Rusları doğrudan yüz yüze getirdi ki, bunu sonraki yıllarda devamlı ve uzun süreli çarpışmalar takip etmiştir. Kazan Hanlığı Korkunç (IV.) İvan gibi bir canavar tarafından zapt edilince, Türkler müthiş bir baskı altına alınmıştır. Denilebilir ki, Kazan Türklerinin uğradığı felâketlere hiçbir Türk toplumu uğramamıştır.

Korkunç İvan 1554 yılında Nogay Beylerinin de yardımı ile Astarhan şehrini de işgal etmiş bulunuyordu. Astarhan’ın alınması Kazan sükûtunun bir sonucu idi. Aradan geçen iki yıl içinde, 1556 yılına gelindiğinde, Moskoflar yalnız İdil Havzası’na değil, Hazar Denizi ile Karadeniz arasındaki; Nogaylara, İdil üzerindeki Kazaklarında ekseriyetine hükmediyorlardı. Böylece Rusların nüfuz ve hakimiyeti Kafkaslara ve Karadenize kadar uzanmış oluyordu.

Moskova’nın Türk-İslam İllerini bir bir ele geçirmesi ve nüfuzlarının bu derece ilerlemiş olması tabiatıyla Osmanlı Devleti’nin  ve Kırım Hanlığı’ın rahatını kaçırmıştı. Üstelik Kazan Türklerinin, hatta İdil boylarında yaşayan Fin Uluslarının  elçileri Bahçesaray ve İstanbul’a kadar gelerek, Orta İdil’i  istilâ eden Rusların zulüm ve vahşetinden şikâyet ederek yardım istiyorlardı. Bu sebeplerle beraber  Korkunç İvan’ın batı kıyılarına doğru yayılma meşgûliyetinden faydalanarak, geç de olsa Osmanlı ve Kırım hükümetleri Astarhan ve Kazan davası ile uğraşmak zorunda kalmışlardı.

Kazan Hanlığı’ndan sonra Astarhan Hanlığı’nıda ele geçiren Ruslar, Kazan’da yapılan katliamı Astarhan’da da tekrarlamışlardı. Türk halkının canına ve malına öyle dehşetli bir darbe indirilmişti ki, bundan sonra onların bellerini doğrultmak imkansız hale gelmişti. Kuzey Kafkasya’daki Çeçenler, Çerkesler ve Gürcüler arasındaki mücadelelerde mağlup olan beyler IV. İvan’a gidip sığınıyorlardı.

Kazan ve Astarhan’ın düşmesinden sonra bu beyler, kendi ahalilerinin Rusya hakimiyetine girmek istediklerini ileri sürerek Rusları buralara davet ediyorlardı. Ruslarda bu durumdan istifade ederek ilerlemelerine Terek nehrine kadar devam etmişlerdi. Ancak bu son Rus ilerleyişi üzerine İstanbul’un dikkati bu yöne çevrildi[3],  diyebiliriz.

Kanuni Sultan Süleyman gibi kudretli bir padişahın, Osmanlı Devleti’nin başında bulunduğu bir dönemde, onca gelen elçi ve mektuplara rağmen; Niçin Kazan ve Astarhan Hanlıklarına gereken yardım  ve ilgi gösterilemedi? Rusya’nın Türk İllerine yayılması neden engellenemedi? Zamanında müdahale edilemez miydi? gibi sorular sorulabilir. Şunu hemen belirtelim ki, Kanuni Sultan Süleyman‘ın padişahlığı boyunca yapmış olduğu onüç “Sefer-i Hümâyûn”dan on tanesinin batıya, üç tanesinin de Şii-Safevî (İran)’ler üzerine olduğu hatırlanmalıdır.

Rusya İmparatorluğu, Türk Hanlıkları ile uğraşırken, batı sınırlarının karışması, Kanuni’yi mecburen batıya yöneltirken, Osmanlı Devleti’nin doğusunda Şii-İran’ın varlığını devam ettirmesi ve Türk-İslam âleminde büyük parçalanmalara sebep olması da, zaman zaman doğuya yönelmesine sebep olmuştu.

Türkistan Türkleri ile Osmanlı Türkleri arasında geçit vermez bir dağ gibi uzanan Şii-İran bu iki büyük Türk topluluğunun birbirleri ile münasebetlerini kaybetmelerine ve bir birlik kuramamalarına sebep olmuştu. Şii-İran’ın bulunduğu coğrafyada varlığı, Batı Türkistan Türklerinin Rusya esaretine düşmelerine zemin hazırlamıştı.

Netice olarak şunu belirtmek gerekir ki, IV. İvan askerleriyle birlikte, Kazan ve Astarhan’ı, Kırım Hanlığı Hanlarının ihmali ve bazı Nogay Beylerinin de desteği ile fecî bir şekilde işgal ederken, Kanuni Sultan Süleyman’ın askerleri, 1553-1554 yıllarında Anadolu’da Şehzâde Mustafa hâdisesi ve İran yaylalarında Üçüncü İran seferinde bulunmaktaydı[5]. Öyle anlaşılıyor ki, Ruslar tâ o zamandan, Çar III. ve IV. İvan’dan itibaren; Türk İllerini işgal ve istilâ için “böl, parçala, yut” taktiğini kurnazca uygulamışlar ve (ne yazık ki) bunda da başarılı olmuşlardı. Bütün Türk Dünyası’nın xvı. Asır’da ağabeyi ve koruyucusu durumunda olan Osmanlı Devleti, ne zaman batıda (Avrupa’da) veya doğuda (İran’da) bir seferle iştigal etmiş olsa, derhal Ruslar Türk Hanlıklarına taarruz ve baskılarını artırmışlardı.

Osmanlı Devleti ile Türk Hanlıkları arasındaki ilişkilerin, özellikle Rusların Türk İllerini işgaline ve Şii-İran’a karşı olduğunu söyleyebiliriz. Bütün iyi niyet ve dostluk çabalarına rağmen, Osmanlı Devleti’nin batıda Avusturya-Macaristan ile uzun süren savaşlar yapması ve Türk Hanlıklarının kendi içlerinde sürekli birbirileri ile mücadele etmiş olmaları, Türk İllerini Rusların işgal etmelerine mani olamamıştır. Rusya’nın xvı. asırda başlayan Türk İllerini yavaş yavaş işgali xx. asrın başlarına kadar devam etmiştir. Öyle anlaşılıyor ki, Türk milletinin düşmanlarına fırsat vermemek ve uzun vâdeli devlet çıkarlarını gözetmek için birlik ve beraberlik ruhu içerisinde hareket etmemiz gerekmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

• Arat, Reşit  Rahmeti, “Kazan”,  İ.A.,M.E.B.,İstanbul,1967, C.VI,ss.505-522.
• Asrar, N.Ahmet, Kanunî Sultan Süleyman ve İslam Alemi, 2. Baskı, Hilal Yayınları, İstanbul,Tarihsiz.
• Battal, Abdullah Taymas, Kazan  Türkleri, Ankara, 1966.
• Celâlzâde, Koca Nişancı Mustafa Çelebi, Tabakâtu’l-Memâlik fî Dercâti’l-Measâlik, Fatih Kitaplığı, nr.4423,(Türkçe Yazma),  Süleymâniye Ktb., İstanbul.
• Dânişmend, İsmail  Hami, İzahlı  Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul, 1948.
• Deguignes, Hunların, Türklerin, Moğolların ve sair Tatarların Umumî Tarihi,  terc. Hüseyin  Cahid, İstanbul, 1925.
• Grousset, Rene, Bozkır İmparatorluğu, terc. M. Reşat Uzmen, İstanbul, 1980.
• İnalcık, Halil,  “Osmanlı Rus  Rekâbetinin Menşei  ve Don Volga  Kanalı Teşebbüsü(1569)”, Belleten, C.XIII,  S.46, Ankara.
• Lütfi  Paşa, İbn Abdu’l-Mu’in,  Tevârih-i  âli  Osman  Li Lütfi Paşa,  Amire Basımevi, İstanbul, h.1341.
• Saray, Mehmet, “Başlangıcından Petro’ya Kadar Türk-Rus Münasebetlerine Genel bir Bakış”, Tarih Dergisi, İ.Ü E.F., S.35, İstanbul,1994,ss.193-222.
• Saray, Mehmet, , Rusya’nın Türk İllerine Yayılması İstanbul, 1975.
• Saray, Mehmet, Türk-İran Münasebetlerinde Şiiliğin Rolü, Ankara, 1990.
• Togan, Zeki  Velîdi, XVI. Asırdan Günümüze Kadar Müstemleke Devrinde Asya Tarihi, İstanbul, 1965-1966.
• Togan, Zeki Velîdi,”Kazan Hanlığında Türk-İslam -İslam Kültürü”,İslamî Tetkikler Enstitüsü Dergisi,III, C.3-4’den Ayrı Basım, İstanbul, 1966.
• Yakubovskiy, A. Yu., Altınordu ve Çöküşü, çev. Hasan Eren,  T.T.K. Basımevi, Ankara, 1992.