Katı Sanatı Hakkında Bilgi

18. yy’dan itibaren, Lale Devri’nin etkisi altında kitap sanatlarında oluşan yeni bir üslup ile kağıt oyma sanatında yeni tarz eserler ortaya konmuştur. III. Ahmet ve I. Mahmut dönemlerindeki kağıt oyma yazı sanatının son temsilcilerinden biri de Mehmet Halazade’dir. Aynı zamanda hattat olan sanatkarın oyma nesta’lik eserlerinden bazıları Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndedir.

Yeni üsluptaki eserler arasında kaatıa manzara resimlerini sayabiliriz. Daha önceki klasik dönemdeki eserlerden farklı olarak bu Çalışmalar mukavva kutu veya ahşap yazı Çekmecelerinin iç kapaklarına Çalışılmıştır. Bu eserlerin en önemlilerinden biri Cambazzade Osman imzalı mukavva yeşil bir kutu içindeki kaatıa bir manzara resmidir. Çok Çeşitli bitkilerin, ağaçların ve hayvanların yer aldığı bu zengin kompozisyonda üç boyutlu bir görünüm hakimdir.

Katı’ sanatının gelişmesinde; saraya bağlı Çalışan sanatkarlar ve saray dışındaki Çarşı ustalarının yanısıra Mevlevi derviş ve dedelerinin de büyük rolü olmuştur. Eskiden Mevlevi dergahları ilim ve sanat yuvasıydı. Bu dergahlarda her sanat dalında olduğu gibi katı’ dalında da önemli sanatkarlar yetişmiştir. 18. yy’ın ilk yarısında yaşamış olan Mevlevi sanatkar Derviş Hasan Eyyubi’ye ait bir yazı Çekmecesinin iç kapağındaki ve dışındaki katı’ süslemeler döneminin günümüze kadar gelmiş en önemli örneklerindendir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki eserde bir Boğaziçi manzarası bütün detaylarıyla zarif bir şekilde işlenmiştir.

Kağıt oyma sanatı 18. ve 19. yüzyıllarda ağırlıklı olarak kağıt oyma yazı geleneği ve Çiçek kompozisyonları ile devam eder. Bu devrin en önemli eserlerinden biri halen Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde bulunan Mehmet Selim Divanı’dır. Bu divanın içindeki vazolu kompozisyonlar ve bahçe manzarası katı’ süslemelerinin tarzına uygun benzer Çalışmalar, Londra British Library’de bulunan bir şiir antolojisinde de yer alır. Bu antolojide ayrıca kağıt oyma hayvan tasvirleri de dikkat Çekicidir.
Yukarıda bahsi geçen eserlerden de anlaşılacağı üzere kağıt oymacılığında kağıt oyma bahçe ve Çiçek uygulamaları, 19. yy başlarına kadar karakteristik özelliklerini korumuştur. Ancak onun ardından gelen gerileme döneminde siyasi ve ekonomik olumsuzluklar sonucu sadece halk sanatı kapsamında eserler verilmiş, önemli sanat eserleri üretilememiştir.

Dünya müzelerinde yer alan dikkat Çekici, önemli kaatıa eserler arasında Paris Ulusal Kütüphanesi’nde yer alan içinde katı’ süslemelerin yer aldığı bir minyatür albümünü de sayabiliriz.

19.yy ve 20. yy başlarında Vahdeti, Süleyman, Osman Rıfkı gibi sanatkarlara ait sınırlı sayıda eserin bir kısmı İstanbul Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesi, Antalya Şehir Müzesi, Konya Mevlana Müzesi ve Türk İslam Eserleri Müzesi’nde bulunmaktadır.
19. yy’da Osmanlı Musevi sanatkarlarının dini geleneklerine uygun olarak hazırladıkları Ketuba evlilik sözleşmeleri ve diğer süslü levhaları da katı’ sanatının farklı Çalışmaları olarak sanat tarihmizde yer alırlar.

DİŞİ OYMA KALIPLAR

Kağıt oyma sanatında dişi oyma kalıplar kullanılarak uygulanan bir süsleme tekniğidir. Özellikle 16. yy’da sayfa kenarı süslemelerinde kullanılmıştır. Aynı kalıpların birçok defa kullanılabilmesinden kaynaklanan kolaylık ve pratikliğinden dolayı yaygın bir biçimde uygulanmıştır.

Eskiden bu tür kalıpların deriden hazırlandığı tahmin edilmektedir. Daha sonra bu kalıplar, Ord. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver tarafından karton veya şeffaf plastik kullanılarak hazırlanmıştır. Karton; oyulmadan önce bir tarafına bezir yağı sürülür ve kurutulur. Böylece karton daha sağlam ve ıslanmaya dayanıklı hale gelir. Kartonun yağlı olmayan yüzeyine geçirilen desenler oyularak kalıp hazırlanır. Bu kalıbın oyulmuş kısımlarından, küt bir fırça yardımıyla boya veya sulanmış altın ile desen zemine aktarılır. Fırça ile tamponlama yapılabileceği gibi, Çeşitli yöntemlerle püskürtme veya serpme de yapılabilir.

Bu tür süslemeli el yazması eserlerden Avrupa müzelerinde Çokça örnekleri vardır. Ülkemizde ise bu tarz süslemelerin en önemlileri Muhibbi Divanlarında ( Topkapı Sarayı Müzesi ve Arkeoloji Müzesi ), Guy ve Çevgan ( Topkapı Sarayı Müzesi) ve Kaside-i Bürde ile Divan-ı Muradi (Süleymaniye Kütüphanesi) adlı eserlerde yer alır.

KULLANILAN MALZEMELER

Eskiden oymacılıkta, ‘nevregen’ adı verilen ve cilt yapmakta kullanılan bir tür ucu eğri bıçak veya mukraz (makas) kullanılırdı.. Günümüzde ise, küçük ucu kıvrık makas, kretuar ve bisturi kullanılmaktadır. Makas ile elde kesim yapılır, ancak kretuar kullanımında bir zemine ihtiyaç vardır. ‘Mat’ adı verilen kesme tablası, kretuarın rahat kullanımını sağlar ve zemine sürten keskin ucun körelmesini önler.Kesilen kağıt parçaları ile rahatça Çalışabilmek ve zarar vermeden küçük hassas parçaları tutabilmek için pul cımbızı kullanılır.

Yapıştırıcı olarak nişasta muhallebisi kullanılır. Buğday nişastası ve su pişirilerek hazırlanan muhallebinin içine bir miktar şap katılır. Kağıt oymacılığın en önemli temel malzemesi ise kağıttır.

Katı’ sanatında kaliteli yani sık gözenekli ve tüylenmeyen kağıtlar kullanıma elverişlidir. Aharlamak ve mührelemek kağıdın kullanışını arttıran unsurlardır.
Çeşitli kağıtların amaca uygun olup olmadığını bilmek tecrübeye bağlıdır. Çok ince ve yumuşak dokulu kağıtlar keserken elde kolayca deforme olup bozulabileceğinden tercih edilmez. Kolay kesilebilen, yapıştırırken kıvrılıp buruşmayan ve aşırı genleşmeyen kağıtlar kullanılır. Bu özelliklere sahip her türlü ebrulu kağıt, hazır renkli kağıt, hamurunda özel lifler, dokular olan veya üzeri baskılı fantazi kağıtlar kullanılabilir. Bunlara ilave olarak kendimiz de istediğimiz renk ve özellikte kağıtları kendimiz hazırlayabiliriz.

KAĞIT BOYAMA

Eskiden bitki ve köklerden elde edilen doğal boyalar kullanılırdı. Günümüzde ise kaliteli boya seçenekleri bol miktarda bulunduğu için daha Çok hazır boyalar tercih ediliyor. Katı’ sanatında kullanmaya uygun kağıt boyamak için, akrilik ve benzeri su bazlı boyalar kullanılır. Kağıdın özelliğini bozmayan ve solmayan kaliteli boyalar kullanılmasına dikkat edilmelidir. İstenen sonucu elde etmek için bu özellikte farklı cins boyalar birbirleri ile karıştırılarak da kullanılabilir.

Kağıt boyamanın farklı yöntemleri vardır. En eski yöntemlerden biri banyo yöntemidir. Yani tekne içindeki boyalı suyun içine kağıdı tamamen daldırıp banyo ederek kağıdı renklendirmektir. Bu işlem istenen sonuç elde edilene kadar tekrar edilebilir. Daha Çok doğal boyalar için tercih edilen bir yöntemdir.

Diğer bir yöntem, sürme tekniği ile boyamaktır. Fırça, sünger veya pamuk gibi malzemelerle kağıdın yüzeyine, kağıdın özelliğini bozmayacak ve Çok kalın bir tabaka oluşturmayacak şekilde boya sürülür. Düz bir boyama yapılabileceği gibi, değişik ton geçişleri sağlanarak, değişik formlarla baskılar yaparak veya buruşturmak, katlamak gibi kağıda değişik şekiller vererek sonsuz seçeneklerle birçok farklı sonuç elde edebiliriz.

Püskürtme yöntemi, yine tercih edilen renklendirme yöntemlerinden biridir. En basit şekliyle, sert kıllı bir fırçayı boyaya batırıp, parmağımızla kağıdın üzerine boya zerrelerini ince ince sıçratarak basitçe uygulayabileceğimiz gibi, havalı püskürtme yapan airbrush boya tabancaları da kullanılabilir. Yukarıda bahsi geçen boyama yöntemlerini birarada kullanarak yaratıcı sonuçlara ulaşılabiliriz.

KAĞIT SEÇİMİNİN ÖNEMİ

Yapacağımız Çalışmanın özelliklerine göre farklı kağıt cinslerini tercih edebiliriz. Çalışmanın ebadı, kompozisyon içindeki motiflerin detayları gibi özelliklere bağlı olarak, kağıt seçimi önem kazanır. Örneğin; tamamı tek parça ve yalın kat bir oymada biraz tok ve daha dayanıklı bir kağıt tercih etmeliyiz. Aksi halde, kağıdı oyarken desen bütünlüğünü tek parça halinde muhafaza etmek mümkün olmaz. Buna karşılık; küçük ve katmerli bir gül kesiminde, üstüste yapıştırılan parçaların zarif bir görüntü oluşturması için, ince bir kağıdın tercih edilmesi uygundur. Yine Çok detaylı bir motifi kesebilmek, onun kıvrım ve inceliklerini verebilmek, ancak ince kağıtlarla mümkündür.

Kağıt seçiminde, kağıt kalınlığının yanısıra renk uyumu da Çok önemlidir. Kağıdın rengi Çiğ olmamalı, aynı zamanda donuk veya cansız durmamalıdır. Kesilecek motifin şekline ve kompozisyondaki konumuna göre, olgun bir uyumluluk oluşması için parlak ve dikkat Çekici renklerden Çok, kağıdı ve Çalışmayı ön plana Çıkaracak tercihler yapılmalıdır. Birlikte kullanılacak kağıtlar yanyana geldiğinde, gözü yormayacak, aynı zamanda motifin formunu belli edecek görünümde olmalıdır. Farklı ebrular birlikte kullanılacaksa; onların yanısıra düz renkli kağıtlar da kullanılarak göz yorucu bir görünümden kaçınılmalıdır.

Ağaç ve Çiçek gibi katmerli motiflerde; her bir katmanda sırasıyla aynı rengin farklı tonlarını açıktan koyuya veya bir kat açık renk, bir kat koyu renk sıralamasıyla Çalışmak, boyuta daha fazla derinlik kazandırır.

Oyma yazı Çalışmalarında ise, tarihi örneklere baktığımızda genellikle düz renk kağıtların tercih edildiğini görürüz. Beyaz, kırık beyaz ve Çay tonları gibi açık renklerin yanısıra, erkek veya dişi Çalışmalarda kontrast oluşturması için siyah, lacivert, yeşil gibi koyu renkler birlikte kullanılarak, hattın daha net bir şekilde görünmesini sağlanır.

YAPIŞTIRMA

Yapıştırmak için nişasta ve su ile hazırladığımız nişasta muhallebisi kullanılır. Nişasta ve su birlikte kaynatılarak boza kıvamında bir muhallebi elde edilir. Daha sonra ufak bir miktar şap ilave edilir. Pişirirken ve soğuturken, aralıksız karıştırarak topaklanma veya üzerinde kabuklanma olması önlenir. Eğer istenmeyen bir topaklanma oluşuysa, muhaellebi sık bir tülbentten süzülerek kullanılabilir. Kullanıldıktan sonra artan muhallebi oda sıcaklığında birkaç gün tazeliğini korur.

Yapıştırma yapmadan önce, yapıştırılacak zeminin üzerinde motifin dış sınırları kalemle ufak işaretler konarak belirlenir. Bu sınırlar içine muhallebi ince bir tabaka halinde, dengeli bir şekilde hızlıca sürülür. Muhallebi kurumadan motif dikkatlice yerine yerleştirilir. Üzerine kağıt havlu veya bir parça kraft kağıdı kapatılır. Bu şekilde üzerine bastırarak motif kaydırmadan yapıştırılır. Taşan muhallebi kağıt havluya geçer. Taşan fazlalıklar bitene kadar bu işlem birkaç defa tekrar edilir. Oyulmuş parçalar sıra ile bu şekilde yapıştırılır ve kendi kendine kuruması için bekletilir.