Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Biruni; Astronomi, matematik, fizik, tıp, coğrafya, tarih ve dinler tarihi başta olmak üzere çeşitli alanlarda önemli eserler veren, Türk-İslâm ve dünya tarihinin en tanınmış ilim adamlarından biridir.
El-Bîrûnî,3 Zilhicce 362 (4 Eylül 973) tarihinde Hârizm’in merkezi Kâs’ta doğdu. Ceyhun nehrinin aşağı kısmında yer alan bu şehir o dönemde Hârizm adıyla da anıldığından Bîrûnî el-Hârizmî nisbesiyle de bilinmektedir. Bîrûnî’nin ailesine dair bilgi yoktur. Kendisi de bir şiirinde dedesi ve sülâlesi hakkındabilgisi olmadığını, hatta babasını bile tanımadığını belirtmektedir.
Daha çocukken saraya ilâç getiren bir Türkmen’in başına gelenlere bizzat şahit olduğuna dair ifadeleri, küçük denebilecek bir yaşta Hârizmşahlar’ın himayesine girdiğini ve saray terbiyesiyle yetiştiğini göstermektedir. Özellikle bu sülâleden tanınmış âlim ve matematikçi Ebû Nasr İbn Irâk, onun ilmî hayata iyi bir başlangıç yapmasını temin eden önemli bir simadır. Başkası için kullanmadığı “üstadım” sözünü bu hocası için kullanan Bîrûnî, ondan Öklit geometrisiyle Batlamyus astronomisini okudu. İbn Irâk dışında Abdüssamed b. Abdüssamed el-Hakîm’den de dersler alan Bîrûnî’nin uzun süreli bir öğrenim hayatı olmadığı, daha çok kendi kendini yetiştirdiği bilinmektedir.
Nitekim ilk rasadını 380’de (990) yaptığına göre daha on yedi yaşında iken ilmî çalışmasını verimli bir noktaya ulaştırabilmiş demektir. Bu rasatlar sırasında güneşe bakmaktan gözlerinin rahatsızlanması ve rasatlarını güneşin sudaki aksine bakarak sürdürmesinden de sahip olduğu azim ve hırsın derecesini anlamak mümkündür. Yine aynı yaşlarda yarım derecelik bölümlere ayrılmış bir çember ile Kâs boylamından güneşin yüksekliğini ölçerek şehrin enlem derecesini hesaplamıştır.
Yirmi iki yaşında iken de bir gözlemler ve ölçmeler dizisi planlamış, diğer bazı gereçlerin yanı sıra çapı 8 m. olan bir astronomik çember hazırlamıştır.Kendisi Hârizmce, Soğdca, Arapça, Farsça, Grekçe, İbrânîce, Süryânîce ve Sanskritçe bilmekteydi. Bunlardan Arapça, Farsça ve Sanskritçe’ye birinden diğerine tercümeler yapacak kadar hâkimdi. Hatta bir eserinde Grekçe iki kitabı çevireceğinden söz etmektedir
Gazne’de ölen Bîrûnî’nin vefat tarihi konusunda tek ve kesin bir kayıt mevcut değildir. Kendisi seksen yaşını geçtiğinden bahsettiğine göre daha önce yaygın kabul gören 440 (1048) tarihi geçersiz olmaktadır. Buna göre Bîrûnî’nin 443 (1051) yılını idrak ettiği kesindir. Yâkūt’un verdiği tarih olan 403 (1012) istinsah hatası kabul edilip 453 olarak değiştirilirse ölüm tarihi milâdî 1061 olmaktadır
Eserlerindeki Arapça’nın kullanımında rastlanan gariplikler Peçenekçe’nin tesirine bağlanabileceği gibi sık sık Peçenek söyleyişiyle Türkçe kelimeler kullanılması da Türk asıllı olduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
Eserleri. Bîrûnî’nin ele geçmiş ve ikisi dışındakileri yayımlanmış en önemli eserleri şunlardır:
- El-Âs̱ârü’l-bâḳıye ʿani’l-ḳurûni’l-ḫâliye. Bîrûnî’nin yirmi sekiz yaşlarında iken yazdığı ilk önemli ve büyük eseridir. Bîrûnî eserin baş tarafında yazılış sebebini, bir edebiyatçının kendisinden çeşitli toplumların kullandıkları takvimlerle ilgili olarak bilgi almak istemesine dayandırır.
- Taḥdîdü nihâyâti’l-emâkin li-taṣḥîḥi mesâfâti’l-mesâkin. Bîrûnî’nin Gazne devresindeki ilk önemli eseridir. 416’da (1025) yazdığı bu eserinin başında yeni bir bilgi dalı bulduğunu ya da geliştirdiğini belirtmektedir. Bu bilim dalı günümüzde jeodezi olarak adlandırılmaktadır. Ancak Bîrûnî bu eserinde enlem-boylam hesaplamaları, şehirler arası mesafeleri belirleme, kıble bulma metotları yanında tarihî, coğrafî, astronomik, jeolojik vb. bilgiler de vermektedir.
- Et-Tefhîm fî evâʾili ṣınâʿati’t-tencîm. Bîrûnî’nin 420’de (1029) tamamladığı astronomik bilimlere giriş mahiyetindeki bu eseri matematik, astronomi, astroloji, coğrafya ile ilgili konuları ihtiva eder.
- Taḥḳīḳu mâ li’l-Hind min maḳūletin maḳbûletin fi’l-ʿaḳl ev merẕûle. 421 (1030) yılında tamamlanan eser, Hindoloji alanında dünyada yazılmış ilk ciddi kitaptır.
- El-Ḳānûnü’l-Mesʿûdî. Bîrûnî’nin Gazne Hükümdarı Mesud’a ithaf ettiği eseridir (421/1030). Astronomi, astroloji, kronoloji, coğrafya, jeodezi, trigonometri, meteoroloji gibi konularda önemli bilgileri ihtiva etmekle birlikte öncelikle bir astronomi ansiklopedisi mahiyetindedir.
- El-Cemâhir fi’l-cevâhir. Bîrûnî’nin Gazne Hükümdarı Mevdûd’e ithaf ettiği bu eser içtimaî, siyasî, kültürel, pedagojik, ahlâkî, tarihî, etnolojik, dinî bilgilerden ve müellifin hayat tecrübelerinden fizik, kimya, tıp, mineraloji-madencilik gibi konulara kadar çeşitli alanlardaki tesbitleri ihtiva eder.
- Eṣ-Ṣaydele fi’ṭ-ṭıb. Bîrûnî’nin günümüze ulaşan son önemli eseri olup 442’de (1050) müellif seksen yaşlarında iken tamamlanmıştır. eṣ-Ṣaydene fi’ṭ-ṭıb adıyla da anılan eser tıp, eczacılık, botanik ve filolojiden bilim tarihiyle ilgili bazı konu ve hususlara kadar önemli bilgileri içine alır.
- Risâle fî Fihristi kütübi Muḥammed b. Zekeriyyâ er-Râzî. Bîrûnî’nin Râzî’nin eserlerini kaydederken altmış beş yaşına kadar kendi yazdıklarını da sıraladığı eser.
- Maḳāle fi’stiḫrâci’l-evtâr fi’d-dâʾire bi-ḫavâṣṣı’l-ḫaṭṭi’l-münḥanî fîhâ. Bîrûnî’nin matematikle ilgili bir eseridir.
10. İfrâdü’l-maḳāl fî emri’l-eẓlâl (ẓılâl). Bîrûnî’nin gölgeler üzerine yazdığı bu eseri Resâʾilü’l-Bîrûnî içinde Kitâb fî ifrâdi’l-maḳāl fî emri’ẓ-ẓılâl adıyla yayımlanmıştır. - Temhîdü’l-müstaḳar li-taḥḳīḳi maʿne’l-memer. Resâʾilü’l-Bîrûnî’nin üçüncü kitabı olarak basılmıştır.
- Fî Râşikâti’l-Hind. Hint satranç kombinezonlarıyla ilgili bir eser olup Resâʾilü’l-Bîrûnî arasında basılmıştır.
13. Ḥikâyetü’l-âleti’l-müsemmât bi’s-südsi’l-Faḫrî. Fahrî Sekstantı diye bilinen astronomi aleti hakkında bilgi vermek üzere yazdığı bir eser. - Maḳāle fî ḥikâyeti tarîḳı’l-Hind fi’stiḫrâci’l-ʿumr. Hintliler’in yaş tesbiti için kullandıkları metotları konu edinen bu risâle astrolojiyle ilgili bir eser.
- Tercemetü Kitâbi Batencel fi’l-ḫalâṣ mine’l-irtibâk. Patanjali’nin yazdığı Yogasutra’nın Sanskritçe’den Arapça’ya tercümesi bir eser.
- Ġurretü’z-zîcât. Sanskritçe yazılmış bir astronomi el kitabı olan Karanatilaka’nın tercümesidir.
- Kitâb fi’stîʿâbi’l-vücûhi’l-mümkine fî ṣanʿati’l-asṭurlâb. Usturlapla ilgili olan bir eser.
- Maḳāle fi’n-niseb elletî beyne’l-filizzât ve’l-cevâhir fi’l-ḥacm. Madenler ve değerli taşların hacimleri arasındaki nisbetlerin ölçümüyle ilgili olup henüz basılmamıştır.
- Maḳāle fî seyri sehmâyi’s-saʿâdeti ve’l-ġayb. Astrolojiyle ilgili olan ve yazma nüshası Bodleian’da bulunan bu risâlenin metni İngilizce tercümesi ve şerhiyle birlikte yayımlanmıştır
- Kitâbü Tasṭîḥi’s-suver ve tebṭîḥi’l-küver. Astronomiye dair olan bi eser.
- Bîrûnî’nin kıbleye dair ileri sürdüğü çeşitli fikirler yanında yazdığı altı eseri daha vardır. Hârizm tarihine dair kaleme aldığı Kitâbü’l-Müsâmere fî aḫbâri’l-Ḫârizm adlı eser günümüze intikal etmemişse de Târîḫ-i Beyhaḳī’de (Târîḫ-i Mesʿûdî) Hârizm bölümü ondan iktibas edildiğinden eser bir ölçüde elimizde mevcuttur. Ayrıca Fî Teshîli’t-taṣḥiḥi’l-asṭurlâb ve’l-ʿamel bi-mürekkebâtihî mine’ş-şimâlî ve’l-cenûbî (yazma nüshası Berlin ve Paris’tedir) adlı astronomi aletiyle ilgili bir eseri ve aleti, Kitâbü Nüzheti’n-nüfûs ve’l-efkâr fî ḫavâṣṣi’l-mevâlîdi’s̱-s̱elâs̱eti’l-meʿâdini ve’n-nebâti ve’l-aḥcâr (yazma nüshası Bodleian’dadır) adlı mineralojiye dair bir eseri zamanımıza kadar ulaşmıştır.
Kaynak:
- İslam Ansiklopedisi-Bîrûnî
- Nisargadatta Maharaj’ın Özlü Sözleri - 8 Mayıs 2025
- İçerisinde Taş Geçen Atasözü ve Deyimler - 7 Mayıs 2025
- Maksim Gorki: Acılarla Yoğrulmuş Edebiyatçı - 5 Mayıs 2025