Doğu Türkistan
Yüzölçümü: 1.828.418 km²
Nüfusu: Yaklaşık 26 milyon (2022)
Başkenti: Urumçi
Coğrafi Konumu:
Doğu Türkistan, günümüzde Çin Halk Cumhuriyeti’nin batısında yer alan Sincan Uygur Özerk Bölgesi olarak bilinir. Coğrafi olarak Orta Asya ile Çin arasında stratejik bir konumdadır.
Tarihçe:
Doğu Türkistan, tarih boyunca birçok Türk devletinin merkezi olmuştur. M.Ö. 8-3. yüzyıllarda İskitler, M.Ö. 300- M.S. 93 yılları arasında Hunlar, 522-744 döneminde Göktürkler, 744-840 arasında Uygur Devleti, 751-870 yıllarında Karluk ve Karahanlılar gibi büyük Türk devletlerinin kalbi olmuştur. 1509-1679 yılları arasında Saidiye Hanlığı’na merkezlik yapmıştır.
8 ve 18. yüzyıllar arasında Doğu Türkistan, Çin İmparatorluğu ile nispeten barışçıl bir ilişkiler dönemi yaşamıştır. Ancak bu barış dönemi 1759’da Çin Mançu İmparatorluğu’nun bölgeyi işgaliyle sona ermiştir. 1759’dan itibaren Doğu Türkistan’da 200’den fazla silahlı ayaklanma gerçekleşmiştir.
Doğu Türkistan, üç kez bağımsızlığını ilan etme fırsatı bulmuştur. 1863 yılında Yakup Han önderliğinde Doğu Türkistan İslam Devleti kurulmuş ve bu devlet Osmanlı İmparatorluğu, İngiltere ve Rusya tarafından tanınmıştır. Ancak 1876’da Çin-Mançu Devleti tarafından yeniden işgal edilmiştir ve 1884’te Sincan (Yeni Toprak) adı altında Çin İmparatorluğu’na bağlanmıştır.
1933 yılında Kaşgar’da kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti kısa sürede sona ermiştir. 1944’te Gulca’da kurulan Doğu Türkistan Cumhuriyeti, Ali Han Töre başkanlığında varlık göstermiştir. Ancak 1949’da Komünist Çin orduları bölgeyi Stalin’in de onayı ile işgal etmiş ve bölge Çin yönetimi altında kalmıştır.
Yönetim Biçimi (2022):
Doğu Türkistan, Çin Halk Cumhuriyeti’ne bağlı özerk bir bölge statüsündedir. Ancak, özerkliğin adı var ama uygulamada Pekin yönetimi tarafından sıkı bir denetim altındadır. Bölgede etnik grupların dağılımına göre 1952’de 10 muhtar bölge kurulmuştur. Ancak yönetimdeki tüm kilit kararlar Çin Komünist Partisi tarafından alınmakta, etnik unsurların siyasî, ekonomik ve askerî karar alma yetkileri kısıtlanmaktadır.
İdari Yapı (2022):
Çin Komünist Partisi, bölgeye vali atarken valinin mutlaka parti üyesi olmasını zorunlu kılmaktadır. Doğu Türkistan’da ayrıca 7 önemli yönetim organı daha bulunmaktadır:
- Sincan Askeri Bölge Komutanlığı
- Sincan Askeri Üretim ve İnşaat Bölge Komutanlığı
- Sincan Komünist Partisi
- Sincan Halk Kurultayı Daimi Komitesi
- Disiplin Kontrol Komitesi
- Siyasî Danışma Konseyi
- Sincan Devlet Savunma Güçleri Genel Komutanlığı
Demografik Durum:
Doğu Türkistan’ın nüfusu zaman içinde büyük değişiklikler göstermiştir. 2022 verilerine göre:
- Çinliler (Han): 11,3 milyon
- Uygurlar: 11,7 milyon
- Diğer etnik gruplar: Kazaklar, Kırgızlar, Özbekler, Tacikler ve diğer azınlıklar
Demografik Durum (1990):
- Çinliler: 16.890.000
- Uygurlar: 12.500.000
- Huiler: 600.000
- Kazaklar: 1.100.000
- Mançular: 90.000
- Kırgızlar: 150.000
- Diğer azınlıklar toplamda 20 bini aşmaktadır.
Ekonomi (2022):
Doğu Türkistan, stratejik hammaddeler açısından zengin bir bölgedir. Çin’in 148 maden türünün 118’i Doğu Türkistan’dan çıkarılmaktadır. Bölgedeki petrol rezervi yaklaşık 8 milyar ton olarak tahmin edilmektedir ve her yıl 10 milyon ton petrol Çin’e taşınmaktadır. Ayrıca, kömür rezervlerinin yarısı da bu bölgede yer almaktadır. Diğer önemli madenler arasında altın, uranyum, wolfram ve çeşitli endüstriyel hammaddeler bulunmaktadır.
Tarım ve hayvancılık da bölgenin önemli ekonomik faaliyetlerindendir. 150 bin km² tarım arazisine ve 12 bin km² ormanlık alana sahip olan Doğu Türkistan’da 60 milyon büyük ve küçükbaş hayvan yetiştirilmektedir. Ancak bölgedeki sanayi ve maden ocaklarının büyük bir çoğunluğu Çinliler tarafından işletilmektedir.
Kültürel Yapı (2022):
Bölgenin %50’si Uygur Türkçesi konuşmaktadır. Uygurlar, geleneksel olarak Arap alfabesi kullanmışlardır. Ancak Çin hükümeti 1969’da Arap alfabesini yasaklamış ve Latin alfabesi getirilmiştir. 1980’lerde Uygur aydınları Kiril alfabesi önerisinde bulunsa da bu reddedilmiştir. Uygur mimarisi, Türk-İslam mimarisinin özgün bir örneği olarak dünya çapında bilinmektedir.
Eğitim-Öğretim (2022):
Doğu Türkistan’da okuma yazma bilmeyenlerin oranı %60 civarındadır. Resmî yayınların yalnızca %16’sı Uygur Türkçesiyle basılmaktadır. Çin hükümeti, bölgedeki eğitim kurumlarının bağımsız hareket etmesini yasaklamış ve millî kimliği güçlendiren her türlü yayını ve eğitim materyalini yasaklamıştır. Sürekli değişen alfabe politikaları ise çocukların eğitimini zorlaştırmaktadır.
Sonuç:
Doğu Türkistan, jeopolitik konumu, yeraltı zenginlikleri ve köklü Türk kültürüyle tarih boyunca dikkatleri üzerine çekmiştir. Ancak Çin yönetiminin baskıları altında, bölgenin kültürel ve ekonomik özerkliği büyük oranda sınırlanmıştır.
Kerim Yarınıneli/KerimUsta.com
Kaynaklar:
- Millward, James A. Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. Columbia University Press, 2007.
- Amnesty International, China: Human Rights Violations in Xinjiang, 2021. amnesty.org
Bir yanıt yazın