Celâl-Zâde Mustafa’nın Selim-Nâme Adlı Eseri

Bir nevi kitabın içindekiler diyebileceğimiz, bölümleri ki, sonuç ile berabar yirmi üç fasılda neler hikaye edilmiştir? Kısaca bölümlerde nelerden bahsedilmiştir? Bunları kısa kısa belirtmekte fayda vardır. “Measir-i Selim Hani” adlı incelediğimiz eserin içindeki bölümlerin nelerden oluştuğunu kısaltarak açıklamak gerekir.

• Birinci bölüm: Hoş sıfatlı şahsın (Sultan Selim) yüce menkibelerini ve güzel huylarını açıklar.
• İkinci bölüm: Sultan Selim’in Trabzon şehrinde bulundukları zaman meydana gelen uğurlu olayların tafsilatı ile İranlıların ibret verici bazı haberleri hakkındadır.
• Üçüncü bölüm: Osmanlı Devletinde o zaman da zafer kazanan askerin durumu ile sarayda bulunan tuğ ve sancak sahibi vezirlerin hayret veren haberleri hakkındadır.
• Dördüncü bölüm: Selim’in Trabzon’da iken İslam ülkelerinden savaşçılar getirterek, Gürcistan’a yaptığı akınları, Devletin intizamı ve Yüce İslam Dininin adalet kurallarının yerleşmesi için aldığı güzel tedbirler hakkındadır.
• Beşinci bölüm: Dünyanın kara parçalarını yöneten Hakanların Sultanı Padişah Süleyman Han hazretleri için Sultan Bayezid’den Sancak talebinde bulunulması ve bu nedenle meydana gelen olayların ayrıntıları hakkındadır.
• Altıncı bölüm: Kırım Tatarının hanı Mengli Giray Han ile Selim’in konuşmaları ve o esnada Hanın oğlu Saadet Giray’ın Selim Han’la ilgili yaptığı olaylarla ilgili tafsilat hakkındadır.
• Yedinci Bölüm: Tatar taifesi ile mülakattan sonra Selimin askeriyle Rumeli’ye geçmesi, Sultan Bâyezidden ziyaret için izin isteğinde bulunması, Saraydan elçi olarak gelen Sarıgürz ile görüşmesiyle ilgili olaylar hakkındadır.
• Sekizinci bölüm: Sultan Selim’in Rumeli’ne geçmesi üzere kardeşi Sultan Ahmet ve diğer şehzadelerin harekete geçmesi üzerine Anadolu’da kargaşa çıkması, Şah Kulu ayaklanması, Anadolu Beylerbeyi Karagöz Paşa’nın katli ile ilgili olayları bildirir.
• Dokuzuncu bölüm: Şah Kulu fitnesinin yok edilmesi, Vezir-iazam Ali Paşa’nın Anadolu’ya geçişini beyan eder.
• Onuncu bölüm: Sultan Selim’in Saraya gelmek üzere hareketi ve Sarayda babaları ile karşılaşması ve gelişen garip hadiseleri bildirir.
• On birinci bölüm: Selimin O olaydan sonra tekrar Kefe vilayetine gelmelerini bildirir.
• On ikinci bölüm: Sultan Ahmet’in tahta geçmek üzere İstanbul yakınındaki Maltepe’ye gelmeleri ve bu esnada sarayda çıkan kargaşa hakkındadır.
• On üçüncü bölüm: Padişah Selim hazretlerinin ikinci defa saraya gelmesi ve Osmanlı tahtına örnek padişah, vatan sığınağı ve saadet kaynağı olmasını açıklar.
• On dördüncü bölüm: Selim’in Anadolu vilayetine geçerek kardeşleri, Sultan Ahmet’le savaş ederek, Bursa şehrine varıp, bazı şehzadeleri de helak ederek Sultan Korkut ile olan olayları açıklar.
• On beşinci bölüm: Selim’in tekrar tahtına geçerek, bahar da askerleriyle Acem(İran) Seferine çıkıp, Tebriz, Azerbaycan ve Fars Kisrası saydığı Şah İsmail’i yenmesi hadiselerini açıklar.
• On altıncı bölüm: Zafer sonuçlu o seferden dönüp, Amasya da kışlayıp, Kemah Kalesini fethederek, Türkmen ve Dulkadirlü vilayeti valisi Alâüddevle’nin olayları hakkındadır.
• On yedinci bölüm: Padişah’ın Diyarbakır yöresini fethi ve o bölgeye beylerbeyi tayinini açıklar.
• On sekizinci bölüm: O memleketlerin fethi üzere İran Şah’ının fitne çıkarması ve Safevi hanlanından Kara Han’ın mağlubiyetini açıklar.
• On dokuzuncu bölüm: İkinci defa ilkbahar da sefere çıkıp, Mısır ülkesini fethederek Kansu Gavri’yi yenip Şam, Halep, Kudüs, Mısır diyarını, Habeş, Arabistan ülkelerini, İskenderiyye, Dimyat, Mekke ve Medine’nin durumlarını beyan eder.
• Yirminci bölüm: Mısır seferinden Anadolu’ya dönüşünü anlatır.
• Yirmi birinci bölüm: Anadolu’da Celali diye bilinen eşkiyanın durumunu, fitnelerini yok etmek için Ferhat Paşanın asker ile gönderildiğini açıklar.
• Yirmi ikinci bölüm• Sultan Selim’in fani alem’den ahirete göçünü anlatır.
• Yirmi üçüncü bölüm: Kitabın sonuç bölümüdür. Birtakım hikayeleri ihtiva eder.

Burada kitapta bulunan bölümlerden kısaca bahsettikten sonra, genel olarak geniş geniş anlatılan kısımlardan, Devlet idaresi ve siyaseti ile ilgili ve askeri eğitimle ilgili bilgileri aktarmaya çalışalım.

İyi bir idarecinin vasıfları olarakta Sultan Selim’in şahsında, dileği iyi olmaktı, olgun kimselere iltifat ederdi. Cesur korkusuz kimseleri beğenir, iyilik kapısına kul olurdu. Mal, mülk ve cevherin Onun yanında hiç bir değeri yoktu. Bütün insanlığa hükümdar olmaktansa, bir zavallı gönlü gamdan kurtarmayı tercih ederdi. Şahsiyetsiz kimselere, kadın tipli erkeklere, asla iltifat etmezdi. Soysuz, mayası bozuk ve cimri olan bir şahsa itaat etmek Ona göre büyük günahtı. Kısacası mala değil, insana önem verirdi.

Sultanlar tac ve tahtı ile böbürlenirler, O ise hiç kimseye baş eğmezdi, taht ve tactan ar ederdi. Halifelik kaftanına layık olduğu halde, fakirlik elbisesi giyer, ipekli yaldızlı, sırmalı ve gösterişli elbiseler giymezdi. Ülkeler fethetmeyi düşünür, yeme ve uyumaya, eğlenmeye düşkün değillerdi. Akşam ve sabah çaba ve gyretleri insani olğunluğu kazanmaktı. Yiğitler O’nun sözünü tutar, cihan O’na boyun eğerdi. Yeryüzüne baştan başa hükmedip, cihanı farz ve nafileye itaat ettirdi.

Düşmanlarını çok iyi tanır, asla fırsat vermez, onlara hükmeder, bunun yanısıra da, ilim ve sanat ehlini, anlayışlı kimseleri, kılıç ve kalem sahiplerini, kös ve sancak sahiplerini edebiyatçıları kendisine en yakın arkadaş seçerdi. Cahiller ondan uzak, fakirler Ona yakındı. Halkı gözetir, ileri gelenleri korurdu. Sanatkarları korurdu, tac sahipleri O’nun aciz birer kölesiydi.
Müslümanları doğru yolda kılmakla görevli, adaletli, kendisinde ilahi bir kudret bulunan, dinin sığınağı, ehli sünnet inancına bağlı, kafirlerin kanadını kıran, islam ülkelerini düzelten, devlet ve zafer sahibi, Hz. Muhammed’in dininin temellerine sıkı sıkıya bağlı, şefkat ve merhamette benzeri olmayan İslam ülkelerinde tek kişiye dahi haksızlık ve zulüm yapılmasını hoş görmeyen, zulüm ve haksızlığı büyük günah sayan, kendisini padişah yahut hükümdar bilmeyen, Yüce Allah’ın aciz ve fakir bir kulu, insanların işlerini yapmakla görevli en aşağı bin yaratık görmek özelliğine ve şuuruna sahipti.

Kafirlerin tahta oturmaları, ülkeler fethetmeleri, saltanat sürmeleri uygun mudur? İslamın gayreti yok mudur? diye müslümanların daima önde ve üstün olmaları gereğine inanırdı. Huyu temiz yumuşak yüzlü, saltanatı olgun, iyiliğe iyilik ile karşılık verirdi. Oldukça cömert, ihsanda bulunmada üzerine yoktu. Devrinde zulümden eser yoktu. Onunla reaya(halk) mutlu ve sıkıntıdan kurtulmuştu. Halk sayesinde rahat olup, herkes iktidarında kazançlıydı.

Bilenlerle bilmeyenlerin bir tutulması, aşağılık kimselerin başa geçmesi, bayağı alçak kişilerin şerefli koltuklara oturması, iyilere denk tutulması, öteden beri takip edilen usullerin terk edilmesi, saltanat ve idarenin, ilahi sünnet üzere olmayışı, ahmak kimselerin saltanat işlerine bakması, dinin adını perde yaparak, dünyaya zulüm yapılması, ibadethanelerin maksadı dışında kullanılması, elem ve zulümle dinin güzelliğinin örtülmesi katiyetle uygun değildir.

Siyaset ve iyi idare sahibi, kesin bilgi ve marifet, fazilet ve irfan cevherlerini elde etmeyi arzu etmelidir. Bütün vakitlerini ilim ve irfan sahipleriyle beraber olmaya tahsis etmiş, en iyi zamanlarını tarihçiler ve alimler ile sohbette geçirirlerdi. Dünyanın güneşle aydınlandığı gibi, ilimle cihan emir altına alınır, ilimle dilenciler şah olur, her arzu ilimle hasıl olur, düşüncesiyle hareket etmelidir.

İslamın gaza ruhu ile hareket edip, çok çalışıp, düşmanlara fırsat verilmemelidir. Kilise yerine cami yapılmalı, İncil yerine Kur’an-ı Kerim ayetleri okunmalıdır. Ezan-ı mübin gözetilmelidir. Şehirler imar edilmeli, toprak iyi değerlendirilmelidir.

Özellikle devrimizde ortaya atılan iddiaların tam aksine, günümüzden dört-beş asır önce yazılmış o dönemi açık ve net bir şekilde anlatan elimizdeki esere göre Osmanlı ülkeleri Allah’ın yardımıyla, Muhammed’in apaçık dinine uygun, padişahların sevinç sarayı, makamları yüce tahtıdır. Cennet gibi ülke imar edilmiş, her şehri mücahitlerin sığınağı, köyler cennet gibi, herbiri ibadet ve taatle meşgul olan karargahlardır. Her makam din bilginleri ve faziletli ilim adamları ile doludur. Kutsal tapınaklar, tarikat şeyhleri ile şereflenmiş, parlak ve nurlu camiler akıllı kimselerle bezenmişti. Osmanlı askerleri ibadet ve taata düşkün gaziler olup, başarılı mücahitlerdi, saldırganlar değillerdi.

Osmanlı sarayında adet ve kanun bütün büyük padişâhların kapıları kapalı değil, açık olurdu.Her mutlu padişahın büyük bilginlerle dolu şerefli huzurlarında idarî tedbirler, mücahitlerle ilgili öneiler görüşülürdü. Kendileriyle istişare edilen devlet adamları, o zamanın yiğitleri fazilet ve kemal sahibi hür kimseler olup, gerçekten temiz inançlı müslüman, taassuptan uzak, hak bilir, şefkatli, samimi, dindar olurlardı. Şerefli huzurlarında haktan dönmek büyük günah, rüşvet yoluna gitmek büyük suç, yanlarında karanlık bir kuyu idi. Bu nitelikler olmayınca kimse padişaha vezir olamazdı. Halk çocukları soylu olmayıp, fakat saraylarında beslenip, öğretilip eğitilerek, ilim ve faziletlerle yetişip, yüceltilen kimseler, vezirliğe tam layık ve hak kazanacak şekilde yetişirse, o’da vezir olurdu. Doğruluktan ve hak dairesinden ayrılmayan ilim adamları ve iyilerle istişare ederlerdi.

Yaratılmış olan fertlerden tek kişiye zulüm ve tecavüz etmeye ve ettirmeye rızaları olmayıp, dünya dolusu mal mülk olsa, altına gümüşe ve cevhere iltifat etmezlerdi. Zamanlarında, yakınlık, ilgi, taassup, öfke,hıyanet ve rüşvetle kimseye makam vermekten daha büyük günah ve suç yoktu. Hepsi doğru hakikat caddesine uyan ve süregelen kanunlara göre müslümanların işlerini görmeye adalete alışıklardı.
Bu yollarla bezendikten sonra bölgeleri imar edilip, halkı sevinçli, millet ve devlet düşmanları yenik olurdu. Bu yüce mevkiye erişip, tam layık olmayınca kimseye vezirlik vermezlerdi. Olgun vezirin dil kılıcı cihan mülkünü baştan başa fetheder.

Kılıç ve kalem ikizdir. Kalem ve hançer idarenin ortağıdır. Kalem ve kılıç olmadan ülkenin düzeni yıkılır. Fakat kalemde faydalar çoktur. Kalemle kılıç bulunur, kılıçla kalem bulunmaz. Zira kılıcın işi yıkmak, yok etmektir. Kalemin faydası şenlik ve imardır.

Devlet idaresinde ve üst kademelerde yapılan yanlış işleri de şöyle anlatır: İçeri, aşağı hizmetlerdeki bazı ehil olmayan kimseleri, çabucak üstün mevkilere eriştirmek, sarayda beslenmiş boş kafaları, saltanat işlerinden habersizleri, hilafet uslübunda namsızları, anlayışsız aklı kısa, ülke düzeni ile ilgili işlerde kalpleri zayıf ve ilmi cılız kimseleri vezirlik koltuğunda yetki sahibi kılmak gibi hususları, şiddetle reddederdi.
Başarısız kimselerin yüksek makamlara çıkması, bozguncu ve fitneci olan kimselerin ülkenin köşelerini kapması, kendilerinde büyüklenme ve kibir olanların bu huylarını ortaya koymaları, ilim görmemiş ahmak çocukların, tecrübesiz şahısların, ayıp ve hüner nedir bilmeyenlerin, devlet işlerini ele almaları, cevher ve mal sahiplerinin, bilmedikleri işleri sormaktan çekinen kişilerin tayin ve atamaları ellerinde bulundurmaları, rüşvet, yakınlık, adam kayırma ve taassup kapılarının açık olması, adalet işlerinin atılması, zulüm ve düşmanlığın şefkat ve acıma duygularını yok etmesi, üst makamların yiğitlik ve mertlik sahiplerine değil de, alçaklara, yeteneksiz kimselere verilmesi idaredeki yanlış uygulamaları ve sakatlığı gösterir.

Devlet başkanı veya milleti yönetenler, insanların, idare ettiği tebaanın kendilerine Allah’ın bir emaneti olduğunu, ahirette onların işlerinden dolayı sorumlu olacağını, asker ve halkı adalet üzere yönetmek gerektiğini, Mahşer günü halkından ötürü Devlet yönetenlerin hesaba çekileceğini bilmesi inancı içinde çalışmalıdırlar. Yanlarına seçilen vezirler, II.Bayezid devrinde olduğu gibi, içki, eğlence, gece gündüz isyan ve günahla meşgul, keyif veren içkiler ve şaraplarla uğraşırsa, şarkıcılar ve çalgıcılar dinlemekle vakit geçirirse, dünyaya tapan, altın, gümüş, mal mülk toplamakla uğraşan, zenginler ile düşüp kalkan, makam ve mevkileri parayla satan, mal toplamakla meşgul olan, av avlamakla, bütün mesaisini, vahşi hayvanlar ve kuşlar avlamakla geçiren, avcı köpekler ve kuşlar bulup besleyen kimselerden meydana gelirse, devlet böyle ehli keyf ve aldırışsız, sorumsuz, itikadı bozuk şahıslar tarafından idare edilirse, geçmişte olduğu gibi devlet zayıf düşer, halk perişan olur, millet zelil olur.