Belgrad Nasıl Feth Edildi?

Tuna ile Sava’nın birleşme noktası olan Belgrad’ın Osmanlıların eline geçmesi ile, Macar ovası Türklere açılmış oluyordu. Belgrad’ın düşmesi ile etrafındaki bütün kale, palanka ve kasabalar teslim olup, Osmanlı Devleti’ne katıldılar. Belgrad’ın fethi, Avrupa’da büyük yankılar yaptı. Çünkü burası hırîstiyanlık âleminde ele geçirilemez kalelerden biri kabul ediliyordu. Hıristiyanlığı koruyan set olarak kabul edilen Belgrad’ın düşüşü, Avrupa ülkelerini gelecek konusunda kaygı ve endişelere sevk etti. Birinci Ferdinand’ın elçisi Busberg, bu fetihten otuz sene sonra şunları yazmıştır:

“Belgrad’ın alınışı, Macaristan’ın daha sonra içine düştüğü acı durumun başlangıcı olmuştur.” Gerçekten de bir kaç sene sonra Kânûnî yeniden Macaristan üzerine yürüdü. Hıristiyanlar bir defa daha yenildiler ve Macaristan ortadan kalktı. Budin eyâletinin kurulmasından sonra, Belgrad bir sancak olarak oraya bağlandı. Vidin’den Budin’e kadar Tuna ve Sava nehirlerindeki gemileri kumanda eden Tuna kapdanı da Belgrad’da otururdu. Belgrad, Osmanlı Devleti’nin en kuvvetli zamanlarında Avrupa’ya düzenlenen seferler için büyük bir üs vazîfesi gördü. Böylelikle çok büyüdü ve gelişti. Kânûnî devrinde Orta Avrupa’ya seferler düzenleyen ordu, son hazırlıklarını Belgrad şehrinde yapardı. Kânûnî Sultan Süleymân, Zigetvar’ın fethi sırasında vefât edince, cenazesi Belgrad’a getirilerek Hünkâr tepesi denilen yerde namazı kılındı ve devlet erkânı İstanbul’da sultan İkinci Selîm’e bîat etti.

Daha sonra Avusturya ve Macaristan’a sefer yapan Osmanlı sultan ve vezîriâzamları Belgrad’a uğrayarak kaldılar. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, 1683 senesinde Viyana’yı kuşattığı sırada sultan dördüncü Mehmed şehzâdeleri ile birlikte Belgrad’a gelerek, buradan sadrâzam Merzifonlu’ya Livâ-yı şerîf gönderdi. Osmanlı ordusunun Viyana önlerinde mağlûb olması üzerine, Kara Mustafa Paşa Belgrad’da îdâm edildi. Bu târihten sonra Osmanlıların Belgrad’daki ihtişamlı günleri sona erdi.

Viyana bozgunundan sonra, Avusturya ordusu Zemlin ovasını geçerek, Belgrad önüne geldi. Bunun üzerine serasker Yeğen Osman Paşa, Belgrad muhafızlığına İbrâhim Paşa’yı, serdarlığa da Öküzöldüren Ahmed Paşa’yı tâyin ederek Niş’e çekildi. Belgrad’daki müslümanlar şehirden ayrıldılar. Kalanlar, şehrin varoşlarında Avusturyalılar tarafından öldürüldü. Kale, yirmi dokuz gün süren kuşatma sonunda Ahmed Paşa’nın yaralanması üzerine düştü, şehre giren Avusturyalılar iç kaleye sığıan askerleri kılıçtan geçirdikten sonra, Ahmed Paşa’yı esir aldılar (8 Ağustos 1688).

Avusturya orduları Belgrad’ı aldıktan sonra, Sırbistan içlerine kadar ilerlediler. Sadrâzam Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa düşmanı durdurdu ve Belgrad’a kadar geri püskürttü. Mustafa Paşa, 1 Ekim 1690’da Belgrad’ı kuşattı. Kuşatmanın sekizinci günü Halil Paşa kolundan atılan bir humbaranın, Sava tarafında bulunan ve kalenin yanındaki cephanelikte yangın çıkarması üzerine iç kalenin cephaneliği de havaya uçtu. Bunu fırsat bilen Mustafa Paşa şiddetli bir hücumla şehri ele geçirdi. Fâzıl Mustafa Paşa burada bir ay kalarak şehri tamir ettirdi.

Avusturya kumandanı Duc de Cray, 30 Temmuz 1693 günü ordusuyla tekrar Belgrad önlerine geldi. Çingene adasına köprü kurarak asker geçirdi ve Kaya Burnu’na kadar hendekler ve tabyalar kazdırdı. Hazırlıklarını tamamladıktan sonra şehri topa tuttu. Açılan gediklerden, kale müdâfîlennin şiddetle karşı koyması yüzünden kaleye giremedi. Bu sırada Tuna kapdanı Ali Paşa, Avusturya donanmasının müdâhalesine engel oldu. Sadrâzam Bozoklu Mustafa Paşa şehrin yardımına gelirken, Duc de Cray 8 Eylül’de büyük bir taarruza geçti. Kırım hanı Saadet Giray’ın, Havele tepesine gelmesi ve Sadrâzam’ın ordu ile yaklaşması üzerine 12 Eylül günü Avusturya ordusu kuşatmayı kaldırdı. Köprüleri yıkarak, ağırlıkları nehre atıp Belgrad önünden çekildiler. Bütün bu muhârebeler sırasında Belgrad büyük tahribe uğradı. Zahire anbarlarında çıkan yangınla daha da harâb oldu. Dîvân-ı hümâyûnda alınan kararla 1699 senesinde bu sancaktan alınan vergiler kaldırıldı.

Sultan üçüncü Ahmed devrinde Osmanlı ordusunun Varadin önlerinde Avusturya ordusuna mağlûb olması üzerine Prens Eugene kuvvetli bir ordu ile Belgrad önlerine geldi. Avusturya ordusu, Belgrad’ın doğusundaki Vişnica köyü civarında Tuna üzerine yaptıkları köprüden karşıya geçti. Yemeklik Çeşmesi’nde, Tuna ve Sava’ya doğru Belgrad’ı dışarıdan kuşatan ve orduyu içine alan müstahkem bir kale yaptılar. Belgrad istihkamlarının kuvvetli olması ve muhafızların sık sık çıkış hareketinde bulunmalarından dolayı düşman şehre yaklaşmadı. Düşman kuvvetleri Sava’nın öbür yakasında büyük tabyalar yaparak şehri topa tuttu. 30 Temmuz günü kale burçlarından sadrâzam Halil Paşa’nın ordusu göründü.

Satır Ali Paşa ile Tuna kapdanı İbrâhim Paşanın gemiler ile Sava’nın diğer yakasındaki tabyalara yaptıkları hücumlar neticesiz kaldı. İbrâhim Paşa’nın şehîd olması üzerine, kale müdafileri huruç hareketinden vazgeçerek müdâfaada kaldılar Halil Paşa 150.000 kişilik ordusu ile Hisarcık, Kırım hanı Saadet Giray da Sava sahillerine geldiler. Halil Paşa, Avusturya istihkamları karşısında metris kazdırıp orduyu emniyete aldı. Osmanlı ordusu derhâl hücuma geçmedi. Görüşmeler on beş gün kadar sürdü. Taarruza uğramaktan çekinen Prens Eugene, 16 Ağustos 1717 günü güneş doğmadan Osmanlı ordusuna karşı âni bir hücuma geçti. Güneşin doğması ile ortalığı kaplayan sis, Osmanlı ordusunun durumunu zorlaştırdı. Kırım askeri de yardıma gelemedi. Mağlûb olan Halil Paşa, ağırlıklarını bırakarak Niş’e çekildi. Bu yenilgiden iki gün sonra, Belgrad kalesi üç günde tahliye olmak şartı ile teslim oldu. Müslüman halk şehirden hicret etti.

Avusturya idaresinde yaklaşık yirmi sene kafan Belgrad, sultan birinci Mahmûd devrinde Osmanlı-Rus ve Avusturya ile yapılan muhârebelerde Abdîpaşazâde Ali, Yeğen Mehmed ve İvaz Mehmed paşalar tarafından kuşatıldı. Şehri kurtarmak isteyen Avusturyalılar arka arkaya mağlûb edildi. 22 Temmuz günü, Ali Paşa büyük bir gayretle Avusturyalıları hezimete uğrattı. Düşman bütün ağırlıklarını bırakarak Vişnica’ya kaçtı. Avusturya donanması, Türk topçu ateşi karşısında çekilmek ve bâzı gemilerini terketmek mecburiyetinde kaldı.

26 Temmuz günü harekete geçen İvaz Mehmed Paşa Belgrad’ı kuşattı. Bosna vâlisi Ali Paşa’nın da katılması ile kuvvetlenen Osmanlı ordusu karşısında, kale komutanı Wollis kaleyi müdâfaa edemiyeceğini anladı. Muhârebe devam ederken Fransa’nın aracılığı ile Osmanlılarla Avusturyalılar arasında sulh görüşmeleri başladı. Avusturyalılar kendilerinin yaptırdıkları istihkâmların yıkılması şartı ile şehri teslim etmeyi kabul ettiler. 1 Eylül 1739’da sulh andlaşması imzalandı. Andlaşmadan yedi gün sonra Ali Paşa Belgrad’a girdi. 18 Eylül günü İvaz Mehmed Paşa ile general Neipperg arasında yirmi yedi senelik bir andlaşa imzalandı. Yirmi üç maddelik bu andlaşma ile Tuna ve Sava nehirleri iki devlet arasında hudud sayıldı.

Bu andlaşma ile Osmanlılara geçen Belgrad, sultan birinci Abdülhamîd devrinde başlayan Osmanlı-Rus ve Osmanlı-Avusturya savaşları sırasında, Avusturyalılar tarafından tekrar ele geçirildi (1789). Savaşın sonunda yapılan Ziştovi andlaşması ile Belgrad Osmanlılara geri verildi (1791). Belgrad bu târihten sonra bir sınır kalesi hâline getirildi. Kale, Yamak denilen sınır muhafızı yeniçerilerle dolduruldu. Bunların müslümanlara ve hıristiyanlara kötü muamele etmeleri, 1804’de başlayan Sırp isyânının sebeblerinden biri oldu.

Sultan üçüncü Selîm zamanında yamakların tekrar ayaklanmaları ve Vidin âyânının, Kara Ömer kumandasında bir orduyu kovmaları, nizâm-ı cedîd varidatını toplayan Şenikli Mustafa Paşa’yı öldürmeleri durumu vahim bir hâle getirdi. Bu sırada nizâm-ı cedîd yeni kurulduğundan bölgeye asker gönderilmedi ve âsîlerin bir kısmı affedildi. Yamaklar arasında sivrilen dayıların, tımar ve zeametle idare edilen köylerin ve çiftliklerin gelirlerine el koymaları üzerine, bu durumdan bıkan halk, Kara Yogi adında bir Sırplının idaresinde ayaklandı.

Kara Yogi’nin esas gayesi, Sırp istiklâlini sağlamak idi. Kara Yogi’nin Belgrad’ı kuşatması üzerine, İstanbul hükümetinin bir ordu göndererek âsî dayıları îdâm ettirmesine rağmen, Sırp kuvvetleri dağılmadı. Bir ara Osmanlı ordusunu pusuya düşüren ve Ruslardan aldığı yardım ile Belgrad’da bulunan müslümanları öldüren Kara Yogi, Sirbistan’ın istiklâlinin tanınmadığı müddetçe mücâdeleyi bırakmıyacağını îlân etti. 1812’de yapılan Bükreş andlaşması ile Osmanlı Devleti, Sırbistan’ın muhtariyetini tanımak mecburiyetinde kaldı. Bir sene sonra Osmanlı Devleti, Rus-Fransız harbinden faydalanarak Kara Yogi üzerine bir ordu gönderdi. Kara Yogi, Belgrad’ı Osmanlılara bırakarak Macaristan’a kaçtı.

Daha sonraları muhtariyetle yönetilen Sırbistan; Akkerman (1826) ve Edirne (1829) andlaşmaları ile imtiyazlarını arttırdı. 1830 fermanı ile de kalelerden başka yerlerde müslümanların oturması yasaklandığından, bu hükme tâbi olmayan Belgrad’daki müslümanlar da göç etmeye başladılar. 1839’da kurulan Sırp hükümeti, Belgrad’da oturduğu için, şehir, Sırbistan’ın merkezi hâline geldi. Belgrad’da bulunan Osmanlı kuvvetlerinin çekilmesi ve Sırbistan’ın tam bağımsızlığa kavuşması için Fransa ile Rusya, Sırblara yardım ederken; İngiltere ve Avusturya Osmanlı tarafını tutuyordu. 1878 Berlin andlaşması ile sona eren Osmanlı-Rus harbine katılan Sırbistan, bu andlaşma ile tam bir istiklâle kavuştu. Belgrad, yeni kurulan devletin merkezi oldu.

Belgrad, Osmanlılar zamanında; câmileri, medreseleri, imâretleri ve şühedâ ziyâretgahları, müslüman ahâlisi ve binalarının inşâ tarzı ile bir Türk şehri hâline geldi. Türk idaresinde bulunduğu 357 sene içinde sâdece bir üs olarak kalmamış, uzak ülkelerle alışveriş yapan bir ticâret merkezi olmuştu. Evliyâ Çelebi’nın bildirdiğine göre; on yedinci asırda Belgrad’da 217 câmi, 7 mescid, 8 medrese, 6 kervansaray, 21 han, 3700 dükkan, bir çok pazaryeri ve bedesten, 600 de sebilhâne vardı. Daha sonra şehrin uğradığı istilâlar ve isyânlar, bu mîmârî eserlerin bir çoğunun yıkılmasına ve harâb olmasına sebeb olmuştur.
BİR SALKIM ÜZÜM

Avrupa hıristiyanları, Papa’nın kışkırtması ile bir araya gelip Osmanlı topraklarına saldırmaya teşebbüs edince, yeryüzünün sultânı Kânûnî Sultan Süleymân Han, ordusu ile sefere çıktı. Târihlere şan veren ordu ağır ağır ilerliyor, hedefine bir an önce ulaşmak için gayret sarf ediyordu. Havalar da iyice ısınmıştı. Bir Hıristiyan beldesinden geçerken, yolun dar olması sebebiyle, askerlerden kimisi üzüm bağlarından yürümek mecburiyetinde kaldı.

Olgunlaşan üzümler susuzluktan dudağı çatlamış askerlere; “Al beni, ye beni” dercesine duruyordu. Askerlerden biri dayanamayıp, sahibinin haberi olmadan bir salkım üzüm kopardı. Yerine de bir keseye koyduğu parayı bağladı. Üzümü de yedi. Çok geçmeden mola verildi. Ordunun arkasından, kan-ter içinde Hıristiyan bir köylünün geldiği görüldü. Köylüyü komutana götürdüler. Çok heyecanlı olan köylü, komutanın eline mi, ayağına mı kapanacağını bilemedi.

Bir asker, kendi bağından kopardığı üzümün yerine para bırakmıştı. Bağında başka bir zarar yoktu. Böyle bir askere ve komutanına, elbette teşekkür etmeliydi. Ama komutan bu habere hiç sevinmedi. Bir askerinin başkasının malını izinsiz almasını bir türlü kabul edemiyordu. Tellâllar çağırtılıp, o asker bulundu. Bu arada Sultan da hâdiseyi öğrenmişti. Hemen o askerin ordudan atılmasını emretti ve; “Kursağında haram lokma bulunan bir askerin bulunduğu ordu ile zafer ve nusret müyesser olmaz” demekten kendini alamadı, Hıristiyan köylü, üzümü alan askeri taltif ettirmek için geldiğini, hâlbuki işin tersine döndüğünü arz edince, komutan; “Eğer o asker parayı bağlamamış olsaydı, bu ordunun adı zâlimler ordusu olurdu. İşte o zaman, kellesi de giderdi. Parayı asmaya bağlamakla kellesini kurtardı. Ama sahibinden izinsiz mal almakla da, seferden men cezasına çarptırıldı” dedi ve kahraman ordu yoluna devam etti.