Bağdat’ın Osmanlı Hakimiyetine Girmesi

While Kanuni was staying for four months in Baghdad, conquered all the Arabian Iraq and registered all the lands. “Timar” (horse groom) and “zeamet” (manor) systems were applied for Baghdad and the lands around the city. Tombs of “Ehl-i Beyt” were visited and renewed in cities like Kufe, Karbala and Najaf and achieved appreciation of Shiite people. Kanuni send “fetihnames” (documents of declaration of conquest), that declares conquest of Irakeyn, to everywhere. Also Uzbek Ubeydullah Han sent a letter that enounces willing for cooperation against Shiite-Safavids and a letter of congratulation for conquest of Baghdad to him.

Kanuni’s this first campaign to Iran achieved its goals apperently. From Bitlis and Bingol to Erdebil all of the Azerbaijan lands and a centric city Tebriz and Baghdad with the lands around it have been conquered. Kanuni formed “Baghdad Beylerbeyligi” in Baghdad in 1535 and nominated Ramazanoglu Uzun Suleyman Pasha to this commonwealth as the first Ottoman vali. Kanuni leaved Baghdad in 31 of the March 1535 and moved to Tabriz to correspond to Azerbaycan’s vali Ulama Pasha’s request for help.

Consequences of the Kanuni’s expedition to Baghdad are that Ottoman Empire got strong in Shatt al-Arab and in Basra and Ottoman penetration spread to Suez Seaport in Egypt, Red Sea, Persian Gulf and Indean Ocean. After this campaign, Kanuni’s fame reached to India and Southeast Asia. In this research Baghdad’s falling in to Ottoman Empire’s power and Kanuni’s activities in Baghdad will be presented from resources with details.

Giriş:
1529 tarihinde Bağdat Hâkimi Zülfikâr Han, şehrin anahtarlarını İstanbul’a göndererek Kanuni Sultan Süleyman adına Bağdat’ta hutbe okutup, para bastırmış ve burasının Osmanlı Devleti’ne bağlı olduğunu ilân etmişti1. Bağdat Hâkimi Zülfikâr Han, Osmanlı Devleti’nden yardım gelinceye kadar şehri Safevîler’e karşı savunabileceğini de bildirmişti. Kanuni Süleyman, bu çağrıya Viyana Seferi’nde (1529) olduğu için henüz yardım gönderememişti.

Safevî Şahı Tahmasb; “Sakın olmaya ki ülkeler fetheden Cihân Padişahı, Bağdada mâlik olub o yoldan İran ve Turan zaptına ve teshirine sâlik olmaya” diye, korkuya düşüp Haziran 1529’da ordusuyla Bağdat’a gelerek, Zülfikâr Han’ı şehit etmişti2. Bu olaydan sonra Kanuni Süleyman’a Bağdat halkına zamanında el uzatamadığı için Safevîler üzerine sefer yapması adeta bir borç haline gelmişti.

Kanuni, uzak diyârlarda seferde iken, Şiî-Safevî propagandasının etkisi ile Bitlis hâkimi Şeref Han, Bitlis’i Safevîler’e teslim ederek, karşılığında Şah Tahmasb’dan Azerbaycan hükümetini umuyordu3. 22 Haziran 1533’te “İstanbul Muahedesi”yle, Macaristan’ın fethi tamamlanmış, Avusturya “tabi” hale getirilmişti. Bundan sonra hem Bitlis hakimi asî Şeref Han’ın cezalandırılması, hem de Bağdat’ın zaptı hedef tutularak İran Seferi hazırlıkları başlatılmıştı4.

Osmanlılar bu seferle, Safevîleri tamamen Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’dan atmak, Basra Körfezi ve Hazar Denizi arasında tutunmak istiyorlardı. O zamanlar Kuzey Irak, Osmanlıların, Orta ve Güney Irak ise Safevîlerin elinde bulunuyordu5. Osmanlı Devleti ile Safevî Devleti arasındaki ilişkiler aslında, 1514 Çaldıran savaşından sonra hiç düzelmemiş, Şah İsmail’in Anadolu’ya yaptığı propaganda sebebiyle bir türlü barış yapılamamıştı.

Kanuni, İran Seferi’ne çıkmadan önce Safevîler’e karşı; Semerkant Hanı Ebu Said’i (1530-1533), Buhara Hanı Ubeydullah’ı (1533-1539), Türkistan Hanı Abdullah’ı vb. bir kısım Türkistan muhiti hükümdarlarını birlikte harekete davet etmiştir6.

Şah Tahmasb’da, Kanuni’nin bu girişimi karşısında boş durmamış, bir taraftan babası Şah İsmail gibi, Osmanlı ülkesine casusları vasıtasıyla Şiîlik propagandasını körüklüyor, diğer taraftan Osmanlılar aleyhine Avrupa’daki; Almanya, Avusturya, Portekiz, Macaristan gibi Hıristiyan devletler ve Papalık ile ittifaklar sağlamaya çalışıyordu.

Safevîler, dinî bir motifle Şiîlik mezhebini temel politikaları yaparak Türk unsurunu, yine Sünnî Müslüman olan Türklere karşı kullanmaktaydılar. Her iki devlette siyasî nüfuzlarını kullanarak İslâm aleminde büyük ve kuvvetli bir saltanat kurmak istiyorlardı7.

Osmanlı Padişahı ve İslâm Halifesi kabul edilen Kanuni, adına hutbe okunması ve kale anahtarları gönderilmiş olması sebebiyle Bağdat’ı kurtarmak ve Irak’ı fethetmek üzere Divân’dan çıkan karar üzere sefer için harekete geçmiştir. Padişah’ın emri üzere toplar ve cephâne önceden yarar beyler ile Diyarbakır’a gönderilmiş, beylerbeyiler ile sancak beylerine sefer hazırlığı görmeleri için hükümler yollanmıştır. Gereken yerlere “Umerâ ta’yin ve tebdîl”8 olunarak, Nisan 1529’dan beri resmen “Serasker” unvanı verilmiş olan, Veziriâzam İbrahim Paşa, Halep’te kışlayıp hazırlıkları tamamlamak üzere, üç bin tüfenkçi yeniçeri ile 21 Ekim 1533 tarihinde Üsküdar’dan Irakeyn Seferi’ne hareket etmiştir.

Kanuni Sultan Süleyman’ın Bağdat Seferi (1534):
İbrahim Paşa, Halep’te kışlayıp, gereken tedbirleri almış ve Nisan 1534’te Halep’ten Doğu Anadolu’ya doğru İran üzerine yönelmiştir. 11 Haziran 1534 Perşembe günü Kanuni Süleyman’da, Üsküdar’a geçerek bizzat Orduy-ı Hümâyûn ile İran üzerine yürümüştür10. 7 Ağustos 1534 Cuma günü İbrahim Paşa, bütün beylerbeyileri ve ordu ile Tebriz’e girmiş, yıllardır muattal kalan Uzun Hasan Camii’nde, Ehl-i Sünnet üzere Cuma Namazı kılınmış ve Padişah-ı İslâm (Kanuni Sultan Süleyman) adına hutbe okutulmuştur11. İran Şahı Tahmasb, Horasan’da iken durumu haber alarak Tebriz’e doğru harekete geçmiştir. İbrahim Paşa hemen askerini Tebriz’in doğusundaki Ucan veya Avcan Yaylası’na çekmiş, bir taraftan da kendi el yazısıyla Kanuni’ye acele gelmesi için bir mektup göndermiştir12.

İbrahim Paşa’nın içinde bulunduğu nâzik durumu göz önüne alan Sultan Süleyman, Erciş’ten itibaren üç konağı bir ederek süratli bir şekilde ordusuyla 19 Rebiulevvel 941/28 Eylül 1534 Pazartesi günü Tebriz’e gelmiştir. “Tebriz halkı cümleten çıkub Pâdişahı istikbâl idub (yollara) bi nihâye kumaşlar halılar döşediler.” Şallar ve kumaşlar ile şehri donatan Tebrizliler Pâdişahı Sâd-âbâd Ovası’nda karşılamışlardır13. 1514 yılında bu hadiseden yirmi yıl önce de Tebrizliler, Yavuz Sultan Selim’i böyle bir mutantan merasimle karşılamışlardı.

29 Eylül 1534’de Kanuni Süleyman ve Serasker İbrahim Paşa, Ucan (Avcan) yaylağında Şah Tahmasb’ın ordusu gelmeden buluşup askerlerini birleştirdiler. İbrahim Paşa ve askerleri Padişahı selamlayıp, sevindiler14. İki ordunun birleşmesi, Safevî Şahı’nda taarruz şöyle dursun, savaş kabulüne bile cesaret bırakmayarak 30 Eylül 1534’den itibaren geri çekilmelerine sebep olmuştur. Şah Tahmasb, Çaldıran hâtıralarının hâfızalarında canlılığını koruduğunu düşünerek selâmeti tekrar ülkenin doğusuna doğru çekilmekte bulmuştur15.

Bu olayla gerçekten Osmanlı Ordusu kudret ve güç kazanmış, vuruşmayı göze alamayan Şah Tahmasb, endişe ve çaresizlik içinde memleketinin iç taraflarına doğru çekilmiştir. Burada iki önemli gelişme daha görmekteyiz. Tahran yönüne doğru giden Şah Tahmasb’ın ve ordusunun takibi kararlaştırılmıştır. Bir de Tebriz Osmanlıların eline geçmiş olduğundan, Safevî başkenti Kazvin’e nakledilmiştir. Bu da kültür bakımından Türk olan Tebriz yerine, artık Safevîler Kazvin’de İran-Fars kültürünün etkisinde kalacaklardır16.

Osmanlılar yüz elli bin kişilik bir ordu ile aylarca İran topraklarında, Safevî Ordusu’nu arayarak savaşmak için birçok sıkıntılar çekmiştir. Babası Şah İsmail ve Safevî Ordusu’nun Çaldıran savaşında Yavuz Sultan Selim’den yediği ağır darbeyi hatırladıkça, Osmanlı Ordusu’na karşı koyamayacağını anlayan, Şah Tahmasb, elindeki güçlü ve inatçı Türkmen-süvari birliklerine rağmen, meydan savaşı vermeyerek, hep kaçmayı tercih etmiştir17.

Böylece Osmanlı Ordusu’nu yıpratmayı, yıldırmayı, adetâ geldiğine-geleceğine pişman ederek, eli boş tekrar Anadolu’ya dönmelerini temine çalışıyordu. Safevî Ordusu daha Doğu Anadolu’da, Osmanlılar Avrupa’da seferde iken; Erzincan, Erzurum, Ağrı başta olmak üzere birçok yerleri yakıp-yıkarak, onların yararlanabileceği ne varsa, hayvan, bitki ve diğer canlıları tahrip ederek, İran içlerine doğru çekilmişlerdi. Amaç hem kendi askeri birliklerini ölümden korumak, hem de Osmanlı askerini bıktırmak ve yormaktı. Ayrıca doğu halkının gözünü korkutmak ve Osmanlı yanlısı oldukları için onları cezalandırmaktı.

Kanuni Süleyman, Osmanlı Ordusu ile Şah Tahmasb’ı takibe koyulmuştur. O yaklaştıkça Tahmasb kaçıyordu. Geçmişten çok iyi ders alan Şah Tahmasb, bu kaçarak bıktırma, yiyecek ve içecek sıkıntısı ile usandırma, Kış ve tabiat şartları ile yıpratma, can ve mal kaybı ile yorma ve terk ettirme taktiğini, sefer boyunca devam ettirmiştir18.

Kânunî 26 Rebiu’levvel 941/5 Ekim 1534’te Ucan yaylağından hareket ederek Zengan yolu ile Sultaniye istikametine hareket etmiştir. “Elbette Şah neredeyse üzerine varılsın, Tanrı’nın takdiri ne ise meydana gelsin” diyerek, Rumeli askeri ile İbrahim Paşa, öncü kuvvetlere komuta etmektedir. Padişah hassa askeri ile ortada ve Karaman askeri artcı (dümdâr) birliklerini oluşturmaktadır. Anadolu ve Kürdistan askerleri ise sağ ve sol yanlarda bulunmaktaydılar. Takip harekâtına başlanmış, fakat temas bir türlü sağlanamıyordu19.

Ucân’dan hareketle Hân-ı Abbas, Türkmen Kenti, Karanguçay (Karatepe), Miyâne, Kaplaniyye, Serçehan, Hân-ı Nikbây geçilmiş, Zengân ile Sultaniyye arasına gelinmişti20 ki, Türkmen-Kızılbaş beylerinin Otağ-ı Hümayûn’u basacakları yolunda alınan haber üzerine tedbirli hareket edilmiştir. Kızılözen mevkiine gelindi ki, burası Azerbaycan ile Irak-ı Acem’in hududu itibar edilmekteydi, Karaağaç önünde İran askeri ile çatışmalar vukû bulmuştur. Burada Kûh-i Gilûye Hakimi Afşarlu Elvend Han’da kalabalık bir asker gurubuyla Behram Mirzâ ile birlikte hareket etmiş, netice de ağır kayıplar veren Kızılbaşlar, toplardan korktukları için dağlara doğru çekilerek Ebher’deki Şah Tahmasb’ın yanına dönmüşlerdir21.

Osmanlı ordusu, Kızılözen’i geçerek Irak-ı Acem topraklarında ağır ağır; ıssız, harap, halkı Kızılbaşlar tarafından göçürülmüş olan bir arazi de güçlükler çekerek, fakat azimle yol alıyordu ki, kar yağmaya başlamıştır22. Osmanlı ordusu 5 Reviu’l-âhir 941/13 Ekim 1534’te Zengân’dan sonra, İlhanlılardan Olcaytu Muhammed Hüdabende’nin yaptırdığı Sultaniye şehrine girmiştir. Burada bazı Türkmen beyleri, Kânunî Süleyman’a itaatlarını arzetmişlerdir. Fakat Şah Tahmasb’ın Ebher’den çekildiği haberi alınmıştır23.

Ebher’den sonraki Köşkü Rubâblar köyünde 21 Ekim’de konaklanınca Ulama Paşa’ya ve Dulkadırlu Mehmed Bey’e Tebriz’e varmaları için icazet verildi. Padişah’ın elini öptüler, Dulkadırlu Mehmed Bey, Adilcevaz cânibine sancak verilerek gönderilirken, Ulama Paşa’ya da Van câniblerini gözetme ve koruma vazifesi verilmiştir24.

Ekim’in son haftası 1534’te Kânunî Süleyman kalabalık Osmanlı ordusuyla, devamlı kaçan Şah Tahmasb’ı tâkipden vazgeçerek Bağdat üzerine yürümeye karar vermiştir. Padişah’ın amacı kış mevsimini Bağdat’ta geçirmek, Yaz’ın Şah Tahmasb ile yeniden savaşabilmektir. Kânunî daha Sultaniye’de iken şiddetli soğuklar ve kış başlamış, kar yüzünden askerler, binek ve yük hayvanları telefâta uğramıştır. Ebher köyü yakınlarında kışın soğuğu ve fırtına yüzünden orduda büyük bir telaş baş göstermiş, baskın var zannı ile askerler birbirine girip vuruşanlar bile olmuştur. İranlılar çekilirken gerilerinde yiyecek, içecek, yakacak hiçbir şey bırakmadan kaçıyorlardı. Develerin soğuktan ve kardan, öldüğü, bacaklarının kayıp kırıldığı görülmeye başlamıştır. Harekâtın zorluğu ve ağırlaşması üzerine doğrudan Bağdat’a yönelmeye karar verilmiştir25.

Osmanlı ordusunun bu seferde en doğu da ulaştığı Karakan yaylağı aşılırken, hakikaten çok büyük insan, hayvan ve cephane, zayiatı verilmiştir27. Mevsimin kış; tipi, fırtına, kar, sel, yağmur ve soğuk olması adeta Osmanlı Ordusu’nu sarsmıştır. Bu hadiseyi yabancı sefirler adetâ ordunun yakın tâkibinde imişler gibi, hatırâtlarında zikretmişlerdir.

29 Ekim’de Dergüzin’den Hemedan civarındaki Destgir Köyü’ne konulmuş, zâhire tedariki yapılıp, bir gece kalındıktan sonra, 30 Ekim’de Hemedan’dan hareket eden Osmanlı ordusu, 16 Kasım 1534 Hânikîn konağına ve oradan Dokuz Ölüm Geçidi’nden Irak-ı Arap serhaddi olan Şât Irmağı kenarına kadar28, şu menzilleri geçmiştir; Hemedan, Aramend, Sâdâvâ, Derbend-i Sunkur, Dinever, Kala-i Dilâver, Razver Suyu’nu geçip, Hz. Veysel Karani, Mahideşt, Karamelik Meşesi, Ruhsân Çayı, Şems-i Alemdâr, Gulhûr Derbendi, Sofbulak Yaylağı, Kala-i Şahin, Kala-i Yeni İmâm Suyu, Kala-i Şirin, Hanikîn, Dokuz Ölüm, Ab-ı Şimrân ve Şât Irmağı kenarına gelinmiştir29.

Öte yandan iyi bir diplomat ve siyaset adamı olan, Başvezir İbrahim Paşa, Bağdat hakkında, Musul Sancakbeyi Seyyid Ahmed’den ve Hüseyin Büşra adında bir Türk casusu olan Arap’tan devamlı bilgiler almaktadır. Ayrıca Menteş Sultan adlı bir Acem Beyi ile de mektuplaşmaktaydı30. Şah Tahmasb, Doğu Horasan’ın merkezi olan Herat’a çekilmişti ki, Osmanlılara tâbi olan Giylan Emiri Dubâc (Muzaffer Sultan) ani bir akınla Sultaniyye ve Kazvin şehirlerini ve çevresini işgal etmiştir. Safevî Devleti’nin taht şehrinin Osmanlılara tâbi bir şahıs tarafından işgali, Şah Tahmasb’a Doğu’daki işleri yüz üstü bırakıp Batı’ya gelmesi lüzumunu sağlamıştır.

Safevîler, Doğu’da Türkistan’ı ellerinde tutan Doğu Türk Hakanlığı ki, Cuci ulusundan Şeybaniler ile savaşıyordu. Şah Tahmasb çok zor durumda olduğu halde, Osmanlı Devleti ile Şeybaniler’in tam bir işbirliği yapamamış olmasından dolayı Şiî-Safevî Devleti ortadan kaldırılamamıştır, diyebiliriz.
16 Kasım 1534’te Kânunî, Kasr-ı Şirin’i geçip Hânikîn konağına geldiği vakit, Bağdat Beylerbeyisi Tekelü Muhammed Han’ın adamı Hoca Hüseyin b. Danyal gelerek; “Bağdad’ı teslime hazır”, olduklarını bildirdi. Padişah’tan aman dileyen Bağdat Valisi Tekelü Muhammed itaat ve inkıyâdını arz etmesine rağmen, iki gün içinde çoluk-çocuğunu ve kıymetli eşyalarını da alarak İran içlerine doğru, Şah’tan aldığı emirle hiçbir mukavemet göstermeden, “bütün tevâb-i ile şehirden gemiler ile çıkub Basra ve Dizful yolu ile Şuster ve Fars’ın merkezi Şiraz”a kaçmıştır31. Bağdat Valisi Tekelü Muhammed Han’ın terk ederek kaçtığı Bağdat’a 22 Kasım’da İbrahim Paşa öncü kuvvetler ile bir an evvel yetişmek üzere gönderildi. Amaç şehri yağma ve tahripten kurtarmak ve Kânunî Süleyman’ın girişi için hazırlamaktır32.

28 Kasım 1534’te Bağdat’a maiyyetiyle giren Osmanlı Veziriazâmı İbrahim Paşa, kan dökülmeden valisiz ve askersiz olarak Bağdat şehrini Osmanlılara katılmak isteyen diğer Türk beylerinden ve Bağdat halkından teslim almıştır. Veziriâzam İbrahim Paşa, herhangi bir direnişle karşılaşmaksızın Bağdat’a girmiş, Türk Beyleri ve Bağdat halkı ile şehri Kanuni’nin gelişi için hazırlamıştır. Bağdat Kalesi’nin bütün burçlarına Osmanlı-Türk bayrakları çekilmiştir. 29 Kasım 1534’de Bağdat’ın anahtarları Emir-ialem Câfer Bey tarafından Kanuni Süleyman’a verilmiştir.

Kanuni’nin Bağdat’taki Faaliyetleri (30 Kasım 1534- 1 Nisan 1535):
Kânunî Sultan Süleyman, İstanbul’dan 10 Haziran 1534’te hareket ederek, Bağdat’a 30 Kasım 1534’te, altı ay içerisinde yüz yirmi üç konak yaparak gelmiştir. Çok büyük ve tarihi zorlu bir sefer olmuştur. Kânunî Sultan Süleyman’ı Bağdat’ta karşılayanlar arasında büyük Türk Şairi Fuzulî’de vardır ve gelişine; “Geldi Burc-ı Evliyâya Pâdişâh-ı nâmdâr” ifadesiyle, (941) tarih düşürmüştür. Meşhur yetmiş beyitlik Bağdat Kasidesi’ni Padişah’a sunmuştur. Padişah daha Bağdat’a girmeden önce askerin tümü ile İmam-ı A’zâm Ebû Hanife’nin mezarını ziyaret ederek dua ve niyâzlarda bulunmuş ve Allah’a şükürler etmiştir. Daha sonra orduyu Bağdat şehrine sokmadan kendisi maiyyetiyle şehre teşrif eylemişlerdir33.

Kânunî Süleyman, Dokuz Ölüm’den Bağdat’a kadar; Ab-ı Şimrân, Köşk-i Seylân, Ova-i Berdân, Ab-ı Nârin, Karye-i Şervin, Elvendiyye, Taşköprü, Şeyh Mekârım, Hz. İmâm-ı A’zâm ve Bağdat şehri menzillerinde konaklamıştır34.

Bu sırada Şah Tahmasb fırsattan yararlanarak tekrar Tebriz üzerine yürümüştür. Şehir’deki Türk garnizonunu ele geçirip, istihkâmları dağıtmış, Ulama Paşa, Van’a çekilmek zorunda kalmıştır. Kânunî Süleyman, Bağdat’ta kışlarken, Şah Tahmasb’ta Tebriz’de kışlamıştır. Hatta Ulama Paşa’nın bulunduğu Van’ı kuşatmıştır35.

Kânunî Süleyman, artık Bağdat’ta kışlamak ve Irak-ı Arab’ı tahrir ettirmek üzere, 7 Aralık 1534’te Anadolu ve Rumeli askerlerini kışlık ordugâhlarına gönderirken, Dulkadır, Karaman, Suriye…vs. askerlerini de terhis eylemiştir36. Kânunî Süleyman, Bağdat’ın yağma ve talan edilmesini önlemiş, Sünnî-Hanefi Mezhebi önderi, İmam-ı Azam’ın daha şehre girmeden mezarını tamir ve ziyareti ile halkın gönlünü kazanmıştır. Fakir-fukaraya sadakalar dağıtmış, bazı kimselere “emân” vermiştir.

“Acem Ş’âhı’na Sultan itdi niyyet
Sahâbe ışkına oldu azimet

A’na gönderdi bir abd-i güzîni
Varub zapt eyledi ol Tebriz’i

Ki Rûm’dan kalkdı çekdi ana asker
İmamlar ışkına hep cümle yekser

Çeküb asker ana Şah-ı Cihân-gîr
Livâsı Pâdişâhûn âsman-gîr

A’nun mülkine çün kim ordı basdı
Kemânını anun tahtında asdı

Şeh-i Tahmas’ı ol kallaş-ı âlem
İderken da’vâ-yı merd-i dem-â-dem

Kılıç da’vâsını dâim ider de
Mukabele olub girmez neberde

Harâmî başı ol vesvâs-ı hannâs
İçi vû dışı küfrile tolı pas

Getürdi ayagı çavdı aradan (yön değiştirip kaçtı)
Belâsın viriser âhir Yaradan

Yıkub tahtını cümle itdi virân
Harâb olmış yatur hem şimdi el-ân

Göçüb azm eyledi Bağdad’a Sultân
Kerâmet sahibi ol nûr-ı Yezdân

Akup deryâ gibi ceyş-i fıravân (kalabalık ordu)
Kızılbaşun ilini itdi virân

Girub içine Bağdad’un oturdu
Kamu Kürd Beğlerin adli getürdi
…………………………..
Dokuz yüz kırk bir’inde oldı anı (941/1534)
Neler itdi neler dinle o hânı

İmâm-ı Azâm’ı hem itdi ma’mûr
Yatur kubbe içinde şimdi mestûr

Heman avn-i ilâhi oldı câri
Yapub etrafına muhkem hisârı

“38.Kânunî Süleyman, önce Hanefî Mezhebi müessisi İmam-ı A’zâm Ebu Hanife Numan b. Sabit’in kabrini buldurup, ziyaret ederek çini ile müzeyyen bir türbe ile camii yapılmasını emretmiş, sonra da İmam Musa Kâzım’ın ve Abdulkâdir Geylani’nin türbelerini ziyaret edip kubbe ve diğer tâdilat ve tâmiratlarını yaptırarak, hem Sünnî hem de Şiîleri fevkâlâde memnun bırakmıştır39. Bağdat’a girdiklerinde ilk Divan-ı Hümâyun’da Bağdat’ın fethinin kutlanması için bütün vezirler ve beylerbeyileri ile askerin ileri gelenleri Pâdişah’ın elini öpmekle şereflenmişler ve ümerâya hilatlar giydirilip, ihsanlar dağıtılmıştır. İbrahim Paşa’ya yirmi bin altın ile bir murassâ kılıç vermiş ve tahsisâtına da senede yirmi bin altın zammetmiştir40.
Süheylî, Bağdat ve civarının fethini; “Tahtgâh-ı Irak olan Şehr-i Dâru’s-Selâm küşvar-ı Rûm haceste-i rûsûma muzaf olub zabt olurdu ve etrafı ve cevânibde olan Şehribân ve İmam Ali şehirleri ve Şehr-izûl ve Kerkük ve Lûristan ve Gülhavran ve Hûzistan ve … Cezire vâsıfı dâhil zabt ve hukkâmı itimadî olmuşdur”41 diyerek ifade etmiştir. Karaçelebizâde de; “…Ve fukarâ için bir Dâru’d-Duyafâ (Düşkünler ve Kimsesizler Evi) tehye-i ihzâr olundu. Sultân-ı Ali necat hazretlerinin Bağdad’da ikâmetleri müddetinde mededkârı himmetleri berle müzâfât-ı Bağdad’dan olan Haruniye ve Ha’le, ve Şehribân nâm kaleler ve Lûristan ve Vastân ve Meşaşa ve Cezire ve Kâtif ve Bahreyn musahhır fermân-ı Sultan elberîn olub ol emâkân ve bekâ’a ferelkâb Şehinşah Cem cenâbı birle şerefyâb oldu”42 demektedir.

7 Aralık 1534 Pazartesi günü Kânunî Süleyman, ordugâhtan Bağdat’ta kışlamak üzere şehre taşınmıştır. Sultan Süleyman kışı burada geçirip, bahara doğru tekrar, İran üzerine yürüyüp Şah’ın henüz el değmemiş bir kuvvet mahiyyetini muhafaza etmekte olan ordusuna kesin bir darbe indirmeye karar vermiştir43. Bu arada Bağdat’ta Sultan Süleyman bütün Tekelü taifesine amân vermiş, Tekelüler Osmanlı hizmetine alınmış, içlerinden ileri gelen üç emire (Koca Veli, Budak Bey ve diğer biri) sancakbeyliği verilmiştir44.
Sultan Süleyman, “Burc-ı Evliya” denilen Bağdat’ı aldıktan sonra, bazı teşkilât da yapmıştır. Tebriz’den Bağdat’a gelirken Nişancı Seyyid Bey yolda vefat etmişti, onun Nişancılık hizmeti, Reisu’l-Küttab olan Celâlzâde Mustafa Çelebi’ye verilmiştir. Tezkirecelik ise Nişancı diye bilinen Ramazanoğlu Mehmed Çelebi’ye tevcih olunmuştur. Arazi tahriri, zeamet ve tımar teşkilâtı yapılmıştır45.
30 Kasım 1534’de eski Abbasî Halifelerinin merkezi olan Bağdat Şehri’ne Osmanlı Padişahı Kanuni büyük bir törenle girmiştir. Bağdat’ta Kanuni’yi karşılayanlar arasında büyük Türk Şairi Fuzulî’de vardır. Padişah kendisine iltifat etti ve vakıflardan maaş bağlanmasını emretti46. Padişah büyük İslâm bilgini İmâm-ı A’zam Ebû Hanife’nin kabrini ziyaret ederek dua ve niyâzda da bulunmuştur47.
Kanuni Süleyman, dört ay kaldığı Bağdat’ta; bütün Irak-ı Arab’ı fethedip, araziyi tahrir ettirmiştir. Bağdat ve havâlisinde tımar ve zeamet usullerini tatbik etmiştir. Kufe, Kerbelâ, Necef gibi yerleri, Ehl-i Beyt’in makamlarını ziyaret ve tamirat ile Şiî halkın muhabbetini de elde etmiştir48. Kanuni Sultan Süleyman Bağdat’tan her tarafa Irakeyn’nin fethini bildiren fetihnâmeler göndermişti. Kendisine de Özbek Ubeydullah Han’dan hem Şiî-Safevîlere karşı birlikte hareket etmeyi isteyen bir mektup, hem de Kanuni’nin Bağdat’ı fethi üzere bir tebriknâme gelmiştir49.
Sultaniye’den Hemedan’a gelirken Osmanlı ordusunun çektiği sıkıntılar ve verilen zayiatlar -kış, kar, tipi, fırtına, sel vs. yüzünden- neticesinde Diyarbakır’da iken Bağdat’a yürünmesi icâbederken, Tebriz’e hareket edilmiş, hayli telafâta müsebbip gösterilen İskender Çelebi yolda Dergüzîn civarında 24 Ekim 1534’de azledilmişti. Fakat yine de İbrahim Paşa ile arasındaki sürtüşme ve münaferet durmak bilmiyordu. “Hazine-i Hümâyun’u soymak için fesad tertib eylemişdür”50 gerekçesi, orduyu Diyarbakır’dan Tebriz’e sevketmeye sebep olması51, İbrahim Paşa’ya “Serasker Sultan” yerine dellallara “Serasker Paşa” talimâtı vermesi52, belki zengin ve iş bilir zeki kişiliği, Padişah’a sâdık devlet adamlığı, İskender Çelebi’nin hayatına mâl olmuştur. İskender Çelebi, İbrahim Paşa’nın Bağdat’ta bir divan’da, Kânunî Sultan Süleyman’a idam fermanını onaylatması ile 8 Ramazan 941/13 Mart 1535’te At Pazarı’nda idam edilerek, bütün serveti hazineye müsadere edilmiştir53.
Bundan başka Kânunî Süleyman, ayrıca Bağdat ve civarındaki ulemâ ve meşâyihin türbelerini tadil ve tamir ile süslü kubbeler yaparak muhafaza altına almıştır. İmam-ı Azam, Abdulkadir Giylânî, Musa Kâzım gibi büyük alimlerden başka, Kânunî Süleyman İlkbahar’da İskender Çelebi’nin katlinden sonra, Safevîlerin elinde baskı unsuru olan; Bağdat, Kûfe, Kerbela ve Necef’teki; Ehl-i Beyt’in makamlarını ziyaret etmiştir. Ramazan ortalarında (Mart 1535) Padişah-ı Cihânpenâh Meşhed-i Kerbelâ’ya giderek buradaki Peygamber neslinin türbelerini tamir ve hürmet ederek, Şiî halkında muhabbetini kazanmaya çalışmıştır54.
Karaçelebizâde’nin; “Der Medrese-i Manisa Mevlânâ Muslihiddin en-Niksârî Bağdad’da nâmzed hizmet kâdı oldu”55 ifadesiyle belirtildiği gibi, Kânunî Sultan Süleyman, Bağdat’ta sadece tahrir ve imâr faaliyetleriyle değil, kadı ve müderrislerin de medreselere tayin ve inâmlarını sağlamıştır.
Kânunî Süleyman’ın Kırım Hanı’na gönderdiği fetihnâmeyi (özetleyerek) alıyoruz: “Memâlik-i Mahmiyemden olub Vilâyet-i Kürdistan’a müteallık olan memleket-i Bitlis’de hâkim ve vâli olan Şeref nâm bed nihâd ve telbisin hiyaneti sebebiyle Kızılbaş-ı iblis zaptında idi. Teshir ve fethi hususunda sarf hüsn-i tedbir itdükleri ecilden Bitlis Kal’ası sair bekâ ve kal’ay-ı vettibâ ve mulhâkâtı ile meftuh ve meshur olub….Şânla hudud-u Azerbaycan’a duhûl idüb muazzamatu hasûn Acem’den Kal’a-i Van ve Sultan Adilcevaz ki… Feth idüb cümle tevâb-i ve muzafât-ı ve mülhâkâtı ile ekâlimi mahmiye-i husrevânemden kılub herbirinde ayin-i din kavim ve kavânin: Şeri’ây-ı kerim… İcrâ olunudukdan sonra cünûdu gâzâ vürûd ile memleket-i Azerbaycan’ın kadim taht-ı olan Tebriz şehrine azimet eyleyüb bu esnâda taife-i evbaş-ı Kızılbaş dâlâlet maaş’ın … Menâzil ve merâhil tayy idüb devlet ve ikbâl ve saadet ve iclâl ile diyâr-ı Azerbaycan’a dâhil olduğumuz Şah dalâlet penâh ve Şeyâtin-i Şah diyarına…Girüb diyar-ı Horasan’da kuvvet-i bazuya getürüb… Bu ümidle çıkub Irak-ı Acem’den Kazvin nâm şehre geldükde Elkâs ve Behram nâm karındaşların ve cümle hânların ve sultanların vs. leşker ve Şeytânat rehberin koşub… Serasker-i İslam idâmallahı muallaya Tebriz karbinde Said Ova nâm mahalde ikamette iken zikrolunan müfsidlerin gûruhu şekavet-i şükûh ile Ucan yaylağında vâki olan karavulları üzerine kasd idüb… Miyâne nâm mahalle geldiklerine… Ucan yaylağında askeri ikbâl ile müessirime mülâki olub… Destgâh’a Hâkimi Gilân Muzaffer Padişah… Arz-ı ihlas idüb on bin miktarı Gilân askeri ile gelüb mülâki olmuşdu…”56.
Görüldüğü üzere Sultan Süleyman, Kırım Hanı’na gönderdiği bu fetihnâme ile Irakeyn Seferi’nin bir hülasâsını yapmaktadır. Bizzat, Padişah’ın ifadesi ile seferin anlatıldığı bu belgeler, bize diğer tarihi kaynaklarla uygunluk arzettiğini göstermektedir. 1534-1535 Kışı’nda bütün “Irak-ı Arab”, Basra, Meşaşa, Katif, Bahreyn Adaları, Basra (Emir-i Raşid bizzat gelerek itaat ve inkıyadını arzetmeştir), Şehribân Kalesi, Dekuk, Haruniyye, Kerkük, Şehr-i Hale kaleleri Osmanlı Devleti’ne bağlanarak tahrir edilip evkafı yazılmıştır57.
Kânunî Süleyman, Bağdat’ta kaldığı müddetçe, şehri yeniden inşa edip, adaleti tesise ve barışçı bir idare ile Osmanlı Devleti’nin diğer kısımlarında geçerli olan umumî kaideleri ve kanunları orada tatbike çalışmıştır58. Kânunî Süleyman, Bağdat ve civarında bazı yerleşim yerlerini dolaşıp, ziyaret eylemiş ve bizzat görmüştür. Kal’acık, Hân-ı Beyrakî, Karye-i Müseyyeb, Kal’a-i Müseyyeb, İmam-ı Hüseyin, Berriye-i Necef, Bahr-i Necef, İmam-ı Ali, Kûfe, Berriye-i Kûfe, Zülkif Nebi, Kal’a-i Enhare, Hille, Hân-ı Beriz, Kal’a-i Berranî, Kerbelâ gibi merkezleri ziyaret etmiştir59.
Kanuni Süleyman’ın İran’a yaptığı bu ilk sefer, görünüşte gayesine ulaşmıştı. Bitlis ve Bingöl’den Erdebil’e kadar Azerbaycan ülkesi ve merkezi Tebriz Şehri ile Bağdat ve havalisi fethedilmiş oluyordu. Fakat Kanuni, Bağdat’ta iken Şah Tahmasb Kış mevsiminde yeniden Tebriz’i ele geçirmişti60
Bağdat Beylerbeyliği’ni teşekkül ettiren Kanuni Süleyman, bu eyalete ilk Osmanlı valisi olarak Ramazanoğlu Uzun Süleyman Paşa’yı getirmiştir. 31 Mart 1535’te Bağdat’tan ayrılan Kanuni Süleyman, Ulama Paşa’nın yardım isteklerine karşı Tebriz’e doğru hareket etmiştir61. 26 Nisan 1535’te Göktepe veya Gökyurt konağına gelinmiş, bir ay kadar kışlaklara dağıtılan askerlerin toparlanması beklenilmiştir. 22 Haziran 1535’te Osmanlı Ordusu Sarucakamış konağına geldiği zaman, Şah Tahmasb’ın Eşikağası (Teşrifât baş memuru) Ustacalu Han, “Şah’ın istenilen şartlarla barış anlaşmasına hazır olduğundan” bahsetmiş ise de, bu teklifin “tecessüs kasdı” ile olduğu düşüncesi üzerine reddedilmiş olduğunu görmekteyiz62. Kanuni Süleyman hiç bir darbe yemeyen Şah Tahmasb ve ordusunun zarar görmediği için barış girişimini samimi bulmamıştır.
Şah Tahmasb’ın gayesi, kuvvet ve teknik bakımdan kendilerinden çok güçlü olan Osmanlı kuvvetleriyle çarpışmamak ve yenilmemektir. Osmanlı Ordusu’nu Doğu Anadolu ve Azerbaycan içlerinde boş yere dolaştırarak, iyice yormak, morallerini bozmak, iaşe sıkıntısı ile müşkül bırakmak ve çaresizlik içinde dönüşe mecbur eylemektir63. Bundan sonra ise hiç yıpranmayan, muhafaza eylediği taze kuvvetler ile kaybettiği yerleri kolayca ele geçirmektir.
30 Haziran 1535’de Orduy-ı Hümâyûn’u, Sâdâbâd düzünde konaklatan Padişah Kanuni, 3 Temmuz 1535’de ikinci kez Tebriz şehrine, muhteşem bir alayla girmiş ve İbrahim Paşa ile birlikte Şah Tahmasb’ın sarayına yerleşmiştir. Bu arada Şah Tahmasb, Isfahan’a kaçmış, Ulama Paşa’da Şah’ın Yazlık Ordugâh-ı Ucan Yaylası’nı tutmuştur. Kanuni Süleyman on sekiz gün Tebriz’de kalarak, Uzun Hasan Camii’nde adına hutbe okutmuştur64.
Bu sırada Şah Tahmasb’ın kardeşi Sâm-Mirza, Horasan ve Herat valisi iken, Şah Tahmasb ile olan ihtilâfları yüzünden, Tebriz’e gelerek 21 Temmuz 1535 de Kanuni Süleyman’a sığınmıştır. Kanuni, O’nu kendisine oğul edindiğini duyurmuştur65. Şah Tahmasb’ın Isfahan’dan Sultaniye’ye gelmiş olduğu haberi üzere, Kanuni Süleyman, Tebriz’den hareket ederek, Şah ile kesin bir çarpışma yapmak üzere, 3 Ağustos 1535’de Dergüzin’e kadar gelmiştir. Burada durumun vahametini anlayan Şah Tahmasb, kardeşinin de Kanuni ile birlikte olduğunu görünce, endişeye kapılarak, derhal bir elçilik heyeti göndermiştir. Ustacalu Han Türkmen başkanlığındaki elçilik heyeti kabul edilip, dinlenmiş, ancak cevap verilmeden gönderilmiştir66.
Dergüzin konağında gelen Safevî elçilerinin, Irakeyn’i iki devlet arasında paylaşmak, yani Irak-ı Acem İran’da, Irak-ı Arap Türkiye’de kalmak şartıyla barış teklif ettikleri rivayet edilir. Başka bir görüşe göre de her iki Irak’ı ve Doğu Anadolu’daki Van havâlisi tamamen Türkiye’ye bırakılması şartıyla barış istenmiştir67. Bu barış teklifi gayet samimiyetsiz görülmüştür. Şah Tahmasb’ın bütün amacı, Osmanlı Ordusu’nun Safevi ülkesini bir an evvel terk etmesidir. Hiç ezilmemiş ve yıpranmamış askeri süvari kıtaları ile nasıl olsa hemen barışı bozabilir, sözde verdiği yerleri Kanuni Süleyman’ın İstanbul’a çekilmesiyle derhal geri alabilirdi. Kanuni, Sam-Mirzâ ve diğer Türkmen beylerini iltifatlar ile değerlendirip, onları Şah Tahmasb’a karşı siyasî ve idarî bakımdan güçlendirmek istemiştir. Şah’ın kaypak ve ürkek tavrını anlayan Kanuni, arada savaş cereyan etmeyince, çaresiz 20 Ağustos 1535’de tekrar Tebriz’e dönmüştür68.