18.Yüzyıl Sonunda Tartılar ve Ölçüler

• İtalyanca “Karato” veya halk ağzında Kırat : Altın tart­mak için kullanılır; altının ayarı 24 kırat olmalı, yani 24 kırat gelen altının içinde diğer madenlerden bir şey bulunmayıp 24 kırat altın bulunmalıdır.
• Çekirdek: 4 buğdaydır.
• Denk: 4 çekirdektir.
• Dirhem: 4 denk, yahut 16 çekirdektir. Musul dirhemi İstanbul dirheminden iki buğday noksandır.
• Miskal: Bir buçuk dirhem olup altın ve­ya inci tartmak için kullanılır. İtalyanca “Miticale” denir.
• Lodra: 176 dirhemdir.
• Okka: 400 dirhemdir. Van okkası İstan­bul’da 460 yahut 470 dirhem ve Bayezid ve Hoy okkası 700, Basra okkası 550 dirhem gelir. Yani 100 Basra okkası 142 İstanbul okkası eder.
• Batman: 6 okkadır. Mısır batmanı ise 900 dirhemdir.
• Kantar: 44 okka yahut 100 lodradır. Lâkin tüccar arasında bazı maddelerin tar­tılması için kullanılan bir kantar daha var­dır ki 45 okkalıktır.
• Çeki: Odun tartmaya mahsus olursa 4 kantar yani 176 okkadır. Taş için olan çeki 2 kantar, yani 88 okka ve kireç çekisi yarım kantar, yani 22 okkadır. Tüccar arasında tiftik veya deve tüyü tartmak için kullanı­lan çeki iki okka, mercan çekisi 100 dirhem, afyon çekisi 250 dirhemdir.
• Oguyı: Halep’te kullanılmakta olan 60 dirhemdir.
• Rıtl: Keza Halep’te kullanılmakta olup 12 oguyi yahut 720 dirhemdir. Bağdad ve Basra cihetlerindeki rıtl 570 dirhem ve Mısır’ınki 144 dirhemdir. Binaenaleyh Mı­sır’ın 100 rıtlı İstanbul’da 36 okka yapar.
• Kile: Buğday vesair hububat tartmak için olup buğdayın nevine göre değişir. Şöyle ki Leh buğdayı denilen yumuşak buğ­dayın kilesi 21, 22 okka, Kırım’dan gelen ve arnavutka denilen sert buğdayın kilesi 23, 24 okka, Diyarbekir kilesi 130, un ve buğdaydan başka hububat kilesi, 20 okka, pirinç kilesi 10 okka 100 dirhem, Horasan kilesi bir demirli yani 11 okkadır.
• Tagar: Musul taraflarında buğday tart­mak için kullanılıp 200 Musul veznesi yani 160 okkadır.
• Somar: Otuz batman, yani 180 okka, ya­hut 16 ölçek’tir. Bazı yerlerde bir somar 120 okka yapar.
• Tefe: Ham ipek tartmak için olup 160 dirhem gelir.
• Pot: Pot adı verilen ham ve bükülü ipek artısı olup 1 000 dirhemdir.
• Ferde: 3 kantar, yani 132 okkadır ve kah- e tartısı için kullanılır. Ferdenin hakikî ağırlığı yeknesak olmayıp 100, 120 veyahut 25 okka gelen ve yarım deve yükü adedine kahve çuvallarına dahi ferde derler.
• Urub: Mısır’da pirinç tartmak için olup (X) Mısır batmam, yahut 3 Mısır zenbidir.
• Gazivi: Tartı olmayıp Mısır’dan gelen pi- incin kabı veyahut zenbilidir. Küçük yahut büyük olabilir.
• Tult: Bir zenbilin üçte biridir ve üç tult ir zenbil yapar.
• Men: Bağdad ve Basra taraflarında hurla tartmak için kullanılır ve 570 dirhem- t 24 n tidir.
• More: Şarap tartmaya mahsus olup 10 akadır.
• Desti: Şarap için ve 15 okka olup Erme- stan taraflarında kullanılır.
• Cere: Yağ tartmak içindir.
• Tay yahut denk: Yarım at yükü itibar olur. Keten vesair bezlerin ölçüsüdür.
• Yük: Bezler vesaire için olup çok zaman ) yahut 150 okka itibar olunur ise de tartacak maddenin nevine göre değişir. Şöyle ki: Trabzon’da üzüm tartmak için kullanılan yük 80 okkadır. Osmanlı muhase­ben bir yükü yüz bin rakamı yerinde kullanırlar. Gerek bu ismi, gerek rakamları Osmanlılar, Hint’ten almışlardır. Hindistan’da yüz bin sayıya lek derler, tülçe yahut Küli: Küri dahi denir ve des- lal (mendil) yahut çit (basma) ölçmek ı kullanılır. Yirmi adet destimal ve yir- top çit bir külçe yapar. Yani bir külçe bu i şeylerin yirmi adedine karşılıktır.
• Gümüş Çekisi: 100 dirhemdir.
• Gümüş Tefesi: 11 okkadır.
• Terazû: Gümüş içindir ve 5 000 dirhem gelir.
• Hepçe: 15 terazû yahut 7 500 dirhemdir.
• Ferade: Gaynmuayyen ağırlıkta bir altın yığınına denir.

Darphane ölçüleridir.

• Kerah: Yarım rubu eder.
• Rubu: 2 kerahtır.
• Endaze: 8 rubudur. Ve şali, kutnu ve as­tar gibi şeyler bununla ölçülür.
• Arşın Halebî: Keten mamûlleriyle çuha, diba vesaire ölçmek içindir. Üç büyük ka­rış, yahut bir adamın orta parmağının ucundan omuzuna kadar olan büyüklükte­dir. Bir arşın 8 rubua, bir rubu 2 keraha bölünmüştür. Bir endaze dfthi bu suretle taksim olunur ise de arşından daha kü­çüktür. Keten bezleri ölçülürse iki arşına bir arşın derler. Musul arşını istanbul ar­şınından 5 parmak kadar büyüktür. 100 Basra arşını 142,5 istanbul arşım yapar. Bez ölçüsü olan bu arşından başka mimar arşım ve gemi arşını dahi vardır. Bunların her ikisi de 24 parmak ise de inşaatta kul­lanılan mimar arşım gemi inşaatında kul­lanılan gemi arşınından küçüktür. Yani mimar arşınını 17 kısma taksim ettikten sonra işbu kısımlardan ikisini daha ilâve etmeli ki bir gemi arşını kadar olsun. Mi­marların ufak ölçüsü parmak ise de halk arasında çırpı payı, teneke payı, cam payı diye üç ufak ölçü ismi vardır. Bunların muayyen bir miktarı olup meselâ iki cam payı bir parmak yapar.
• Kaz: Bir buçuk Halebî yani arşındır. Er­menistan’ın cenup taraflarında kullanılır. Türkçe arşın mânasına gelen Farsça gez kelimesinden gelmedir. Araplar arşına zirâ derler.
• Dönüm: Bağ, arazi vesaire ölçüsü olup 40 zirâ murabbaı (karesi) yani 1600 ar­şındır.
• Hilâl: Hilâl büyüklüğünde bir ölçüdür.
• Çuvaldız: 2 hilâldir.
• Masura: 4 çuvaldız.
• Boru: 4 masura.