Prof. Dr. Remzi Kılıç
XVI. ASRIN İKİNCİ YARISINA DOĞRU RUSLARIN TÜRK İLLERİNDEN KAZAN VE AS-TARHAN’I İŞGAL ETMELERİ
ÖZET:
Altınordu Devleti’nin yıkılmasından sonra Karadeniz’in kuzeyinde kurulmuş olan Türk Hanlıklarından, Kazan ve Astarhan Hanlıkları xvı. asırda Ruslar tarafından teker teker ortadan kaldırılmıştır. Bin bir güçlükle kurulmuş olan bu Türk hanlıkları ne yazık ki, Rus Çarlarının entrikaları, beyler arası süren taht mücadeleleri sonucu önce zayıflatılmış, sonrada ortadan kaldırılmıştır. O devrin güçlü bir Türk Devleti olan Osmanlılar bazı destek ve muhaberat girişimlerinde bulunmuşlarsa da bu Türk Hanlıklarının Ruslar tarafından yıkılmasına engel olamamışlardır. Tarihimizin iyi bilinmesi ve ders alınması için bu araştırmayı yararlı olacağı düşüncesiyle ortaya koyuyoruz.
XXI. Asra doğru yaklaşırken Türk Dünyası’nın uyanış ve dirilişi göz önüne alınarak, geçmiş asırlardaki ders alınması icabeden önemli tarihi olayları, aynı hataları tekrarlamamak için belirtmek sanırım yerinde olacaktır.
Osmanlı Devleti xvı. asırda en azametli ve en kudretli devrini yaşamaktaydı. Anadolu toprakları başta olmak üzere, Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarının o günkü stratejik noktalarına hakim olmaya çalışıyordu. Bu asırda Osmanlı Devleti’nin başında Yavuz Sultan Selim (1512-1520),Kanuni Sultan Süleyman(1520-1566), II. Selim(1566-1574), III. Murat (1574-1595) gibi padişahlar bulunmuşlardı.
Rusya ise, xvı. asra kadar dünya tarihinde önemli bir varlık gösterememişti. Ancak, Rusya’daki prens ve derebeylikleri etrafına toplayarak Rus Devletinin temellerini atan III. İvan(1462-1505) zamanından itibaren Rusların gücü hissedilir hale gelmişti. III. İvan’dan başlayarak Kazan ve Astarhan(Ejderhan) Hanlıkları başta olmak üzere Türk İlleri Rusların saldırılarına maruz kalmışlardı.
Özellikle IV. İvan (1533-1584) dönemi, Rusların güçlendiği, Türk İllerinde hüküm süren, Kazan, Astarhan, Kırım ve Nogay gibi Hanlıkların zayıfladığı bir dönem olmuştu. Denebilir ki, xvı. asırda Türk İlleri için, güneydeki Şii -Safevî tehdidinden başka kuzeyde Rusya yeni bir tehlike oluşturmaya başlamıştı.
Altınordu Devletinin dağılması sürecinde, Uluğ Mehmed Han tarafından kurulan Kazan Hanlığı (1437-1556)’nın başkenti Kazan’dı. Ruslar için önemli bir düşman olan bu devlet , Türk-İslam muhitinin “şimal-i garb”ında mühim nakil yollarından birini teşkil eden Volga (İdil) nehrinin orta mecrasında eski Bulgar Devleti sahası üzerinde kurulmuştu. Kazan Hanlığının; batısında Kırım Hanlığı ve Moskova Beyliği, güneyinde Astarhan (Ejderhan) Hanlığı, güneydoğusunda Nogay Hanlığı, kuzeyinde Çin kavimleri ile meskun sahalar, kuzeydoğusunda ise Sibirya Hanlığı bulunuyordu.
Kazanlılar başlangıçta Ruslara tâbi bir durumda iken, 1521’ den sonra Kırım Hanları burada aralıksız yirmi sekiz yıl hüküm sürmüşler ve bu suretle zayıfta olsa Osmanlılarla dolaylı bir irtibat kurmuş bulunuyorlardı.
Kazan Devleti’nin yüzyılı aşkın hayatı , Rus saldırılarına karşı varlık ve istiklâlini korumak için sürekli savaşmakla geçmiştir. Moskova’nın “burnunun dibi”ndeki Kazan Devleti, yaşadığı müddetçe Rus yayılmacılığının doğu yönünde ilerlemesi, yani Avrupa’nın Asya üzerine yürümesi mümkün gözükmüyordu. Bu nedenle Kazan Hanlığı ve tarihinin bilinmesi çok önem arz etmektedir.
Uluğ Mehmed (Muhammed) Han (1437-1445) Rus toprakları üzerinde bir Türk Hanlığı (Kâsım hanlığı) kurarak bu sayede Rusya’nın kontrolünü sağlamak istemiş, ama bu Hanlık daha sonraları Rusların Türk İllerine karşı kullandığı bir âlet haline gelmişti. III. İvan 1487’de, iç karışıklıklar nedeni ile hücum ederek Kazan Hanlığını “Rusya’nın himayesi” altına aldı.
Uluğ Mehmed Han’ın torunu Mehmed Emin (1502-1518) Ruslar tarafından “Han” tayin edilmiş olmasına rağmen Ruslara karşı giriştiği seferlerle ün kazanmıştı. Mehmed Emin Han III. İvan’ın ölümünden yararlanarak Kazan’ı tekrar bağımsız hale getirmeyi başarmıştı. Hatta Rusya içlerine kadar ilerleyerek kazandığı bir zaferden sonra doğudaki Özbek hükümdarı Muhammed Şeybanî Han kendisini bir şiirle tebrik ederek, “Urus kâfirini kırmışsın oğul , Sana gazîlik mübârek olsun” demişti.
Kazan Hanı Mehmed Emin, daha sonraları Ruslarla iyi komşuluk yapmak siyasetinde karar kılmış, ama bu durum uzun sürmeyerek, Rusların Kazan Hanlığına baskıları yeniden artarak devam etmiştir. Artık Rus istilâlarından usanmış olan Kazanlılar, Kırımla anlaşıp bir baskın şeklinde Sahib Giray Han(1522-1524)’ı başlarına geçirmişlerdi. Bundan sonra Kazan’da Giray sülalesi hâkimiyeti başlar ki, şüphesiz bu iş de Osmanlıların nüfuzu da göz ardı edilmemelidir. Çünkü Kazan Hanlığı ile Osmanlı Devleti arasındaki ilişkiler Kırım Hanlığı aracılığı ile yürütülmekteydi diyebiliriz.
Sâhib Giray, Kazan Hanı olduktan sonra, Ruslar onu tahttan indirerek kendi adamlarını onun yerine çıkarmak için çok büyük çaba sarf ettiler. Rusya Devleti karşısında yalnız kalmaktan korkan Kazan Hükûmeti, 1523’te Kânunî Sultan Süleyman’a bazı elçiler göndererek, Kırım Hanlığı ile yapılan antlaşmaya benzer , iki devlet arasında bir dostluk antlaşması imzaladılar. Kazan Hanlığı bu antlaşmaya göre, Osmanlı Devleti’nin siyasî hâkimiyetini tanıyacak ve hükümdarları Osmanlılar tarafından tayin edilecekti. Buna karşılık Osmanlı Devleti, Kazan Hanlığına karşı yapılacak herhangi bir dış saldırıya karşı yardımda bulunacaktı.
Bir başka rivayete göre de Sâhib Giray Kazan Hanı olduğu zaman hutbeyi Osmanlı padişahı Kanuni Sultan Süleyman adına okutmuştu[6]. Yukarıdaki antlaşmaya istinaden Osmanlı sefiri İskender bey, Rus hükûmetine resmen Kazan Hanlığı’nın Türkiye topraklarının bir parçası olduğunu bildiriyordu. Oysa Rus hükûmeti Kazan Hanlığı’nın bu durumunu kabule hazır değildi. Bu Hanlığı kendi hâkimiyetine almak için askeri hazırlıklara ise çoktan başlamıştı. Bu kadar kritik bir dönemde o zamanki Kazan hükümdarı Sahib Giray tahtını on üç yaşındaki oğlu Safâ Giray (1524-1531)’a bırakarak kendisi İstanbul’a gitmişti. Türk-İslam dünyasının en uzak bölgesinde bulunan ve nispeten daha güçsüz ve küçük olan Kazan Hanlığı, böylece kuvvetli Rusya İmparatorluğu karşısında çaresizliğe ve yalnızlığa terkedilmişti.
Akdes Nimet Kurat, farklı bir yaklaşım ve yorum ile diğer tarihçilerin aksine Kazan Hanlığı’nın Osmanlı Devleti’ne bağlanması hakkındaki iddiaları, “ tarihi hakikatten uzaktır” diyerek kabul etmez. “Sâhib Giray Han’ın Kırım’lı oluşu ve Kırım’ında Osmanlı himayesinde bulunması, âdetâ Kazan Hanlığı’nında Osmanlı pâdişahının himayesi altına girdiği intibâını vermiştir”, demektedir. Kazan’ın Osmanlı Devleti’ne bağlandığı “…iddiasının özellikle Kazan’da yazılan “Tataristan Tarihi”nden çıkmış olması ayrıca dikkat çekicidir. Bununla Rus halkının nasıl Tatar halkını Türk Sultanları, pâdişahları ve beylerinin boyunduruğu altına düşmekten kurtarmış olduğu âşikârdır. Yani tam bir propaganda parçasıdır” diyor. Yine Kurat’a göre Kazan ile Türkiye arsında sınırlı ölçüde ticaret; özellikle “Bulgârî deri” ilişkisi vardı. Fakat İdil boyundaki bu Kuzey Türk-İslam ülkesiyle İstanbul arasındaki münasebetler hemen hemen yok denilecek kadar azdı. Nimet Kurat, Osmanlı Devleti ile Kazan Hanlığı’nın ileri derecede bir münasebet içinde olduğunu reddetmektedir.
Kurat, buna delil olarak şu hâdiseyi örnek gösterir: Kanuni Sultan Süleyman, babası Yavuz Sultan Selim’den sonra tahta cülûs ettiğinde, yeni hükümdârı tebrik için 1521’de İstanbul’a Rusya’dan Tietyok Gabin adını taşıyan bir elçi gönderilmiştir. Elçiye verilen tâlimatnâme de Kazan Hanlığı’na ait şu hususlar vardı: Eğer Osmanlı pâdişahı Rusların Kazan’a yaptığı baskılardan sorarsa, Osmanlı pâdişahına bu hususta gerekli açıklama yapılacak; onlara baskı yapılmadığına, (Kırım Hanı onların cami ve mescitlerinin yıkıldığını söylemiş, bunu inkâr ederek) Kazan’a karşı siyâsetin “ meşru” olduğuna iknâ edilecek, 1487’de Kazan’lılarla yapılan anlaşmaya riayet edildiği söylenecekti. “Ama, Kanuni Sultan Süleyman, elçiye bu konudan hiç bahsetmedi bile, ” demektedir.
