Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig
Yusuf Has Hacib, İslami Türk edebiyatının eserleri günümüze ulaşan ilk yazarı olarak büyük bir öneme sahiptir. Hem devrinin bilgin bir yazarı hem de Türk düşünce tarihinin seçkin bir filozofu olarak tanınır. Onun eseri Kutadgu Bilig, dua (münacat), peygamber övgüsü (nât) ve Dört Halife (cihâr yâr-ı güzîn) övgüleriyle zenginleştirilmiştir. Yusuf Has Hacib’in muhtemelen 1077 yılında vefat ettiği düşünülmektedir.
Karahanlılar dönemindeki İslami etki, edebiyat ve diğer kültürel alanlarda büyük bir dönüşüm yarattı. Doğu Karahanlıların başkenti olan Kaşgar, XI. yüzyılın ortalarında önemli bir Türk-İslam merkezi haline geldi ve bu dönemde Hakanî Türkçesi ile yazılan ilk İslami Türk edebiyatı eserleri ortaya çıktı. Yusuf Has Hacib de bu dönemde Kutadgu Bilig adlı eserini yazmaya Balasagun’da başlamış, 1069-1070 yıllarında Kaşgar’a giderek eserini Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunmuştur.
Kutadgu Bilig, Türk edebiyatının ilk siyasetname ve nasihatname türündeki eseri olup, 6645 beyit uzunluğundadır ve aruz ölçüsünün “fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl” kalıbıyla yazılmıştır. Mesnevi nazım şekliyle yazılan bu eserde, eski Türk ahlak ve devlet anlayışı ile İslami inançlar bir araya getirilmiştir. Eserin başlangıcında Allah’a hamd edilmiş, Hz. Peygamber ve Dört Halife’ye övgülerde bulunulmuş, ardından bahar tasvirleri yapılmış ve hükümdarın methiyeleri sunulmuştur. Ayrıca eserde yedi yıldız ve on iki burç değerlendirilmiş, “bilgi, dil ve iyilik” gibi önemli konulara yer verilmiştir. Son olarak eserin adı ve anlamı da detaylı bir şekilde açıklanmıştır.
Kutadgu Bilig, on ikinci bölümden itibaren ana kısmına başlamaktadır. Eser, dört ana karakter arasında geçen bir münazara üzerinden şekillenmektedir. Bu karakterler, devrin ve toplumun temel değerlerini temsil eden figürlerdir:
1. Kün Togdı: Doğru yasayı (adalet) temsil eder.
2. Ay Toldı: Kut (mutluluk, saadet ve devlet)’u temsil eder.
3. Ög-dülmiş: Aklı ve bilgiyi temsil eden vezirin oğludur.
4. Odgurmış: Kanaat ve akıbeti temsil eden vezirin akrabasıdır.
Bu karakterler arasındaki diyaloglar, eserin ana temasını oluşturur ve Türk toplumunun ahlaki, sosyal ve politik değerlerini İslami inançlarla harmanlayarak okuyucuya sunar. Ayrıca, eserin bazı kısımlarında İslam öncesi Türk şiir geleneğine ait dörtlükler de yer almaktadır. Bu da eserin, Türk edebiyatının geçmişine ait izleri taşıyan bir köprü vazifesi görmesini sağlamaktadır.
Kutadgu Bilig’in üç bilinen yazma nüshası bulunmaktadır:
1. Viyana nüshası: Uygur harfleriyle 1439 yılında Herat’ta yazılmıştır. Bu nüsha, Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından 1942 yılında tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır.
2. Kahire nüshası: Arap harfleriyle yazılmıştır ve istinsah tarihi bilinmemektedir. Kahire’de bulunan bu nüsha, TDK ve Kültür Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır.
3. Fergana nüshası: 1914 yılında Zeki Velidi Togan tarafından Fergana’da bulunmuştur. Arap harfleriyle yazılan bu nüsha, baş kısmından birkaç yaprak eksiktir ve Kahire nüshasından daha hacimlidir. TDK tarafından tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır.
Bu üç nüsha karşılaştırılarak, Reşit Rahmeti Arat tarafından hazırlanan tenkitli metin ve Türkiye Türkçesine çeviri yayımlanmıştır. Reşit Rahmeti Arat’ın hazırladığı eserin indeksi ise Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya ve Nuri Yüce tarafından yayımlanmıştır. Fikri Silahtaroğlu, eseri Türkiye Türkçesine manzum olarak uyarlamış, A. Dilaçar ise eseri ve şairini tanıtan bir inceleme yapmıştır. Ahmet B. Ercilasun da eserde kullanılan Türkçe fiiller üzerine bir çalışma gerçekleştirmiştir.
Kutadgu Bilig, sadece Türk edebiyatı ve düşünce dünyası için değil, aynı zamanda siyasetname türünün İslam kültürü içindeki gelişiminde de önemli bir yer tutmaktadır. Eser, İslami öğretiler ile Türk kültürünü bir araya getirerek, hem edebi hem de felsefi bir derinlik sunmaktadır.
Eserin önemi, yalnızca tarihi ve kültürel değerleriyle sınırlı kalmayıp, aynı zamanda Türk dili ve edebiyatının gelişimindeki katkılarıyla da dikkat çekmektedir. Bu bağlamda, Kutadgu Bilig, İslam kültürü ve Türk edebiyatı arasında köprü kuran bir yapı taşı olarak kabul edilmektedir.
Kerim Yarınıneli/KerimUsta.com
Kaynaklar:
1. Wikipedia, Kutadgu Bilig
2. İslam Ansiklopedisi, Yusuf Has Hacib
Bir yanıt yazın